?йэ кирбиитигэр

– Чэ, бэрт эбит. К?h?н хаар т?стэ?инэ, эмиэ тахсан бултуо? буолла?а дии. А?а? тахсан аты? сиир отун оттоотун.

– Атым сииригэр кур оттоохпун. Онно кыратык эптэххэ с?п буолуо.

– Дьиэ тутуутугар ?лэлээтэххинэ, эрэйгин т?л??м. ?й??н хомуллан бара?ыт. Кэлээр. Аhыыр аскытын хааччыйыам. Ити курдук… Арба маннык баар. Бардыалаахха дьиэ туттарар диэн кимиэхэ да кэпсээмэ! Чып кистэлэ?. ?йд??т?? дуо?

– ?йд??н.

Бардыалаах – киэ?, ?ч?гэй алаас. Ортотугар улахан к??ллээх. Хоту сыырын ?рд?гэр дьиэ тутарга с?пт??х киэ? кырдаллаах. Бу дойдуга киhи-с??h? олохсуйбатах буолан, от б??? ??нэ-??нэ таах ла?харар эбит.

Наар балыгынан, булдунан иитиллэн олорор биир ынахтаах о?онньордоох эмээхсин олороллор эбит да, т?h?н? оттуохтарай. Арай быйыл сайын Мымах баай дьону ыытан оттоппут. Илин тыаны аастахха, Туойдаах диэн ?т?? алааска биир ыал баар. Ол дьон наар туой хостоон атыылыыллар. Икки ынахтаахтар. Биир ыал дьиэтэ мантан чугас, хоту Булуус диэн алааска баар. Кинилэр биэс ынахтаахтар, атыыр о?устаахтар, аттаахтар. Ол кэннэ ыал суох. Т??кэтэх сир диэн ким да тахсан олохсуйбат эбит. Арай к?h?н хаар т?сп?т?н кэннэ, булчуттар тахсаннар, онно-манна баар ??тээннэригэр олороннор т??лээх булдун сонордууллар. Атын да булт элбэх дойдута.

?лэhиттэр алаас со?уруулуу ар?аа хонно?ор олорор о?онньордоох эмээхси??э дьиэлэнэн ?лэлииллэр. К??лгэ туулаан, минньигэс эттээх собону сиэн абыраннылар. Мымах баай аhылыкка диэн кырдьа?ас кур эмирэх биэни биэрбитэ. Онон сыалаах эти хото сииллэр. Арай ??т суох. Ууну оргутан иhэллэр. Хайах таhаарбыттара. Хата, о?онньордоох муус умуhахтаахтар эбит.

?лэлии ??рэммит, к??стэрин-уохтарын ?гэнигэр сылдьар толуу эр дьон тутуу ?лэтин тулуппаттар. Ба?аналарын туруора охсон, ?h??лэрин таhааран, ?р?т мастары уурталыыллар. Биэс киhи буолан ?лэлииргэ к?хт??х.

* * *

Сайын Парфен Ходырев биир кочанан ?р?с ??hээ ?тт?гэр баран то?устартан киис тириитин хомуйан кэллэ. То?устар сайын ?р?с хочолоругар кэлэн сайылааччылар. Киис суох диэн ??тэлээх кииhи биэрбэтилэр. Оттон сахалар сайын остуруокка кэлбэттэр.

К?h?н, бала?ан ыйын с??рбэтин диэки, со?урууттан Иван Галкин кэллэ. Уон икки ха?аактаах. Кинини кытта уонча промысловик кэлистэ. Бурдук, туус, саа сэбэ, арыгы, о?уруо э?ин а?албыттар.

Иван Галкин кэлбитинэн сибээстээн, ха?аактар «сход» диэн ааттаах с?бэ?э муhуннулар. Саамай а?а саастаах ха?аак Тимофей дьон иннигэр тахсан этэр:

– Казаки, я чаю, якольские люди опять непослушны. Недавно у баксинцев пропали два промысловика. Еще не взяты под высокую государева руку многие немирные землицы. Бунтуют. Чтобы с теми государевами изменниками бились, не щадя голов своих, нам надо избрать смелого, храброго атамана. Кого вы скажете?

– Ивана Галкина, – диэн са?а иhилиннэ.

– Итак, Ивана Галкина. Любо?

– Любо, – диэн ха?аактар с?б?лэhэллэрин биллэрдилэр.

Иван Галкин ?рд?к дуоhунаска итэ?эйбиттэрин иhин махтанан бокулуоннаата. Ол кэнниттэн былыргы абыычай быhыытынан са?а атамааны кымньыынан к?хс?гэ охсубута буолаллар.

Иван Галкин соhуйуон иhин, остуруокка кэлэн Степан Корытов баhылыктаах Мангазея ха?аактара тутуллан хаайыыга сыталларыгар т?бэстэ. Сэттэ ха?аак уонна биэс промысловик. Нуучча дьоно эрээри то?о хаайыллыбыттарын ыйыталаспытыгар бы?ааран кэпсээтилэр.

Сайын Семен Чюфарист диэн десятник баhылыктаах ха?аактар этэрээттэрэ, с??рбэ то?ус киhи дьаhаах хомуйаары, Алдан ?р?с т?рд?гэр тиийбиттэр. Онно Алданы са?а ?кс?й?н иhэннэр, ?р?h? та?нары устан иhэр Мангазея ха?аактарын судноларын к?рб?ттэр. Чюфарист ха?аактара тыылаах дьоннорун ылан, кочаны эргитэн эккирэппиттэр. Мангазея ха?аактарын о?очолоро биир арыыга тохтоон турда?ына, эккирэтээччилэр ситэн кэлэн, кочаларын сыhыаран эрдэхтэринэ, эмиэ ура?астарынан анньыалаан тэйитэ сатаабыттар. Енисей ха?аактара тордуохтаах быалары быра?аттаан тардан, ура?астарын тоhута охсуолаан, о?очолорун сыhыаран эрдэхтэринэ, Мангазея ха?аактара, дьаакырдарын к?т???н, эмиэ куоппуттар. Судно?а ыстанан киирбит ха?аагы м?чч? туттаран илдьэ барбыттар. ?сс? тэйэн иhэннэр, саанан ыппыттар. Онно Чюфарист биир ха?аага ?лб?т. Чюфаристаах ?лб?т киhилэрин арыыга к?м?н баран эмиэ эккирэппиттэр. Ол эккирэтэн, Б?л?? т?рд?гэр тиийэн ситэллэр. Сэрии, ытыалаhыы буолар. Мангазея ха?аактара икки эрэ тимир саалаах уонна а?ыйах буоланнар кыайтаран бэринэллэр. Ол сэриигэ Чюфарист дьонуттан биир промысловик ?л?р. Мангазея ха?аактара икки киhилэрин с?тэрбиттэр. Бэриннэрэн, туппут дьонун кэлгийэн, Ленскэй остуруокка а?алан хаайыыга олордоллор.

Иван Галкин Степан Корытовы кытта кэпсэтэн баран, барыларын хаайыыттан босхолоото. Хомуйбут т??лээхтэрин илдьэ Енисейскэйгэ барар дьону кытта барсалларын к???лл??р. Арай сааларын-сэптэрин биэрбэт. Инники дьыл?аларын Енисейск воеводата быhаардын. Туох буолбутун, то?о тутуллубуттарын сиhилии суруйан ыытта.

* * *

Иван Галкин сахалартан эмиэ к?h???? тыал курдук тымныы сыhыан аргыарын биллэ. К?h??р? сайын Бахсыга дьаhаах хомуйа тахсыбыт ха?аактары сэриилээн, икки киhилэрин ?л?рб?ттэр. То?о кэhэйбэт дьонноруй? Д?пс?ннэри уоттаабыттара кыра буолла?а дуу? Эбии ?ст?мм?ттэрэ эбитэ дуу? Мэ?эттэн дьаhаах хомуйан баран т?нн?н иhэр ха?аактары халаабыттар. Онон Бахсы диэки бохуот о?орон, кымньыы тыаhын иhитиннэрдэххэ сатанар буолла. Таах олоруохтара дуо.

Киhитэ а?ыйах. Билигин остуруокка промысловиктардыын икки с??счэкэ эрэ киhи баар. Эбии ат, ы?ыыр атыыласта. Сахалар, сэриилэhэ ??рэммэтэх дьон буоланнар, дух-дах тутталлар. Саа тыаhыттан аттара сиргэнэр. Бэйэлэрэ да ха?аактартан саллаллар. Охсуhар да батыйалара нуучча уhун уктаах тэрэгэр с?гэлэриттэн к?м?скэнэргэ с?б? суох. Онон ха?аактар санаалара б???х. Иван Галкин урут сылдьыбыт буолан, бу дойду сирин, дьонун син билэр курдук сананар.

О?остон-тэринэн баран, биэс уонча ха?аактаах, уонча стрелецтээх Бахсыга айаннаата. Галкин бачча элбэх аттаах, куйахтаах дьон кэлбиттэригэр саллан бэриниэхтэрэ дии санаабыта. Ол эрээри сахалар уруккуларын курдук куотан тыа?а т?спэтилэр. Ох саанан ытыалаан, сэриилээн к?р?ст?лэр. Наар куота к?т?н, тыа?а хаххаланан э?ин с?г?н бэриммэтилэр. К?н а?аара барбыт кыргы?ыыга уонча киhилэрэ охтубутун кэннэ, дьэ бэринэн, сааларын-сэптэрин ууран, с?h?ргэстээтилэр.

Нууччаларга ?лб?т суох. Биэс-алта киhи бааhырда. Иилэ?эс тимир куйахтара, т?б??? кэтэр шлемнэрэ, охтон хаххаланар щиттэрэ абырыыр. Арай аттар бааhырдылар, о?уннулар.

Бахсы тойоно Т?h?лгэ даамын биэрэн, аны нууччалары утары к?р?? суох, дьаhаа?ы т?л??х буолан анда?айда. Бэриммит дьону умса сытыаран кымньыынан таhыйдылар. Батыйаларын хомуйан ыллылар. Ох сааларын бэйэлэригэр хааллардылар. Ол кэннэ кыайбыт дьон ?лб?т, бааhырбыт аттарын оннугар ат, а?ыйах киис тириитин ылан баран т?н?нн?лэр. Икки эдэр, ?ч?гэй дь?h?ннээх дьахтары тутан илтилэр.

Ааспыт сайын Петр Бекетов Илья Перфильев баhылыктаах ха?аактар промысловиктар б?л?хт?р?н Лена ?р?с аллараа ?тт?н чинчийтэрэ, онно олорор то?устартан, долганнартан дьаhаах хомуйтара ыыппыта. Ол дьон Иван Ребров баhылыктаах Мангазея ха?аактарын кытта холбоhон, Эдьигээ??э тиийэн кыстаабыттара. Онно олорон, олохтоохтортон ?р?с хоту муустаах бай?алга т?hэрин, илин, ар?аа эмиэ улахан ?р?стэр баар сурахтарын истибиттэрэ.

Саас муус барарын кытта, икки кочанан ?р?h? та?нары устубуттара. К?нд? т??лээх суhумнуур кылаана и?сэлэрин к?б?тэрин тэ?э, са?а сири арыйар, к?р?р ба?а санаа бу хорсун дьону ыраах биллибэт дойдуга айанныырга к???л??р.

Бу дьон хоту Бай?алга тиийэн икки а?ыы барбыттара. Иван Ребров биэрэги кыйа ар?аа диэки устан, ?л??н ?р?с т?рд?гэр тиийбитэ. Онтон ?р?h? ?кс?й?н, олохтоох то?устартан дьаhаах хомуйбута. То?устар ыалдьытымсах майгылара баhыйан, кэлии сонун дьону ?ч?гэйдик к?рс?б?ттэрэ. О?уруону, алтан хочулуогу ??р??нэн ылбыттара.

Оттон Лена остуруогуттан кэлбит Илья Перфильев ха?аактара илин диэки устаннар, Дьаа?ы ?р?с т?рд?н булбуттара. ?р?h? ?кс?й?н, дь?кээбиллэр, то?устар олорор сирдэригэр тиийэн, киис, саhыл тириитэ б???н? хомуйбуттара. Хоту дойду ?лг?м, минньигэс эттээх балыгын с?б?лээбиттэрэ.