?йэ кирбиитигэр

Бекетов, тылбаастатан баран, тугу эрэ нууччалыы са?арталаата.

– Туох диирий? – диэн Л?г?й Петрушкаттан ыйытар.

– Тойон мин кинилэртэн куттаммаппын диир. Государь илиитэ у?ун, биир ха?аагы ?л?рд?хт?р?нэ, с??с туора урду?у ?л?р??хп?т диир. Инньэ диэн дьо??ор этиэ? ???. Биhиги кутта?ас дьон буолбатахпыт диир, – Петрушка тылбаастыы ??рэнэн и?нибэккэ са?арар.

– Этэрин этиэм да, ки?и тылын истибэт дьон. Туох да айдаана суох баран хаалбыта ордук буолуо этэ. Бэйэтин оннугар атын ки?ини хааллардын. С?бэлээн этэбин.

– Ханна да барбаппын диир, – Петрушка Бекетов этэрин истэн баран сахалыы тылбаастыыр. – Кинилэрдээ?эр ынырык ?ст???? к?рб?т ки?ибин диир.

– Мин сэрэттим. Эн и?итти?. Ку?а?ан т??л? т?hээбитим. Туох эрэ буолара буолуо.

Л?г?й эппитин тылбаастатан истэн баран, Бекетов этэр:

– Твой дурной сон мне не помеха. Нам поможет бог. Все равно победим…

Л?г?й барбытын кэннэ, Бекетов т????? харабылы к????рдэргэ дьа?айда. К?н?с остуруок та?ыгар к?рс?н кэпсэтэллэр. Бекетов дьонугар Л?г?й сэрэппитин ту?унан бы?ыта-орута эттэ.

* * *

?р?с мууhа ыраастаммытын кэннэ, Бекетов ха?аактар уонна промысловиктар б?л?хт?р?н хоту ыытта. Кинилэр ол диэки олорор сахалартан, то?устартан дьа?аах хомуйуохтаахтар.

С??р?г? та?нары устар буоланнар т?ргэнник айаннаатылар. Тыал кэннилэриттэн буолла?ына, мачта туора ма?ыгар эриллибит баарыстарын т??эрэн тиирэ тардаллар. Т??ннэри-к?н?стэри тохтоло суох устар буоланнар, сотору Алдан т?рд?н аастылар.

Б?л?? ?р?с т?рд?гэр тиийэн, балыктыы сылдьар нууччалары к?р?н со?уйдулар. Анараа??ылар да со?уйдулар бы?ыылаах. Кытылга сыстан кэпсэтии буолла.

Ааспыт сайын Степан Корытов атамааннаах Мангазея ха?аактарын этэрээтэ Б?л?? т?рд?гэр кэлэн кыстаабыта. Кинилэр Енисей ха?аактарын с?б?лээбэтэх харахтарынан к?рд?лэр. Хара ааныттан ха?ыс кэпсэтии буолла. Мангазея ха?аактара: «Э?иги манна то?о кэллигит, бары?. Бу би?иги дьа?аах хомуйар сирбит», – дэ?эллэр.

Бекетов дьоно онно с?б?лэммэттэр: «Лена с?нньэ барыта би?иэнэ, э?иги Б?л?? с?ннь?н ылы?», – дииллэр. Анараа??ылар буолла?ына а?ара баран, Алдан эмиэ би?иги сирбит диэн турдулар. Кинилэр урут арыйбыттар ???. Степан Корытов иирсээни к??дь?ппэт санааттан: «Би?иэхэ холбо?у?, кытты?ан дьа?аах хомуйуо?у?», – диэбитин Бекетов дьоно с?б?лэспэтилэр.

М?кк??эн баран к?б??лэ?ии, анньыала?ыы буолбутугар, Мангазея ха?аактара элбэх буолан тулуппатылар. Саба т??эн охтортоон, кэлгийэн кэбистилэр. Судноларын былдьаан, сааларын-сэптэрин ылаттаан баран, т?н?ннэрэн, Алдан т?рд?гэр а?аллылар. «Олох утарыла?ыма?, кураанах арыыга хаалларан, хоргутан ?л?р??хп?т!» – диэн суо?ур?аналлар дииллэр. С?р?н куо?урдара – Ленаны би?и арыйбыппыт, э?иги кэлин кэлбиккит диэн.

Енисей ха?аактара хайыахтарай, Алдан т?рд?ттэн остуруокка т?нн?р буоллулар. Мангазея ха?аактара: «Алдан ?р?с уонна Лена аллараа ?тт? – олоччу би?и сирбит, онно кэлэ да сорунума?», – диэн сэрэттилэр.

Ити бы?ылааны истэн баран, Бекетов бэрт т?ргэнник со?уруу барарга бы?аарынна. Енисейск воеводата хайдах эмэ гынан Мангазея ха?аактара ??нэ-тэhиинэ суох барбыттарын тохтотто?уна табыллара буолбут. Уонна Л?г?й тойон сэрэппитэ ?й?ттэн-санаатыттан арахпат. Т?h? да эдэр сааhыттан быhылааннаах сырыыга сылдьыбыт хорсун киhитин иhин, бу дойдуттан дьаадьыйда?ына эрэ нус-хас утуйууhу. Кини сахаларга улахан аньыыны-хараны о?орбутун билэр. Ха?аак сэптээх-сэбиргэллээх ?ст???? кыргыhыы хонуутугар самнарара – чиэс-хай?ал. Оттон о?ону, дьахтары ?л?р?р – саат-суут. Т?h? да?аны улахан сорук, сыал иннигэр буолтун иhин, саныырга ыарахан…

Енисейскэйгэ баран сыл устата хомуйуллубут дьаhаа?ы туттарыа?а, быhыыны-майгыны кэпсиэ?э. Быйыл атыыhыттар а?ыйах бурдугу а?албыттар. Эбии бурдук ыыталларыгар кэпсэтэн к?р???э.

Бекетов бэйэтин оннугар Парфен Ходырев диэн киhини хаалларан баран, т?нн?р коча?а олорсон ?р?h? ?кс?йд?. Парфен – бояр т?р?ттээх бас-к?с киhи. Онон кини атамаан буолара с?п.

Сахалар кэлбэт-барбат буолан, ньим барбыттара хайдах эрэ сэрэхтээх. Мангазея ха?аактара буолла?ына, бэйэ дьоно эрээри, ардай аhыыларын к?рд?рд?лэр. Хаалларбыт дьоно хайдах олороохтууллара буолла?

* * *

Атырдьах ыйын б?т??т?гэр Саттаар ?р??б?л??н отторун кэбиhэн б?тэрдилэр. Быйыл от ??н??тэ ?ч?гэй. Саха ыалын оло?о дьыл хайда?ыттан улахан тутулуктаах. ?? сайы??а дьон ??рэ-к?т? ?л?мнэhэн ?лэлиир. Эhиил хайдах дьыл буолара биллибэт. Саттаар эмиэ отун ?лэтигэр к??скэ ?лэлээн, а?ыйах хонукка а?атын к?м?л?h?ннэрэн, от б???н? оттоото. Быйыл кур оттоох буолсулар. Онон эhиил кураан да буолла?ына, улаханнык о?устарыахтара суо?а.

Кини быйыл санаата к?н? сылдьар. Ну?нууру кытта улам чугасаhан, от ?лэтэ б?ттэ?инэ к?рс?h??х буолбуттара. Кыыс бэйэтэ этэн соhуппута. От ?лэтэ б?пп?т?н кэннэ ?р??б?н? ыытаар диэбитэ.

Дьиэтигэр икки к?н сынньанан баран, инитин кыыска ыытта. Саас к?рс?б?т сирдэригэр сарсын киэhэлик кэллин диэн илдьиттээтэ. ?р??б??? ким да суо?ар кыыска кистээн этээр диэн ?йд?тт?.

Хонон турда. Киэhэ хойукка диэри утуйбата?а. Оо дьэ, б?г?н барар к?нэ. Кыыhы кытта к?рс? барарыттан хайдах эрэ саллар. Урут оонньууга кыбыстыбакка эрэ хорсуннук барара. Оттон билигин анаан-минээн к?рс? барар. Ол атын. Туох диэн кэпсэтэрэ буолла?

Са?а сонун кэтэн дьиэттэн та?ыста. Далаhа?а киирэн к?л?г?н к?р?ннэ. Таарыйа сирэйин суунна. Суолга киирэн тыаны туораан, ?р?йэни ааhан, били саас кыыhы к?рс?б?т алааhыгар киирдэ. К?рс??х буолбут сиригэр соруйан эрдэ кэллэ. Сэрэйбит курдук, кыыс кэлэ илик. К?н билигин да?аны киэhэрэ илик. Тыа са?атыгар олордо.

Арай кыыhа кэлбэтин. Эбэтэр мааны, ?ч?гэй к?т??т ыйытан, тылын биэрэн кэбистин. Дьахтар санаата уларыйымтыа дииллэр. «Миигин бэйэтигэр тэ?ниэ суо?а» диир санаата эмиэ к??рэйдэ. Ынах этэрбэhэ, убаhа тириитэ сутуруота ону санатар. Курус санаа к??рэйиэх чуумпута. Кураанах хонуу…

Тыа тумсунан тииттэр быыстарынан кыыс элэ?нээн иhэрин к?р?н с?рэ?э тэбиэлээтэ. Эмиэ ??р?? долгунугар куустарда.

– Хайа, кэлбити? ?р буолла дуо? – кыыс кэлэн аргыый ыйытар.

– ?р буола илик. Билигин кэлбитим, – уол туран кэлэр.

Дьо??о к?ст?мээри, тыа?а киирдилэр. С??h? ыллыга баар эбит. Ону батыhан кыра ырааhыйа?а кэллилэр. Ким эрэ кэрдэн баран бырахпыт д?л??э сытар. Ол ?рд?гэр кэккэлэhэ олордулар.

– Туох сонуннааххын? – кыыс, арбы-сарбы со?ус туттан олоро т?hэн баран, ыйытар.

– Оппун оттоон б?тэрдим.

Уол кыыhы кууhан ылыан санаан аhарда. Кыбыстар. Илиитэ барбат.

– Быйыл эрдэ б?пп?кк?н дии.

– Эрдэ, – уол ити ыйытыытын хайдах эрэ хомойо иhиттэ. Олох к??ппэтэх буолла?а дуу? Эйигин к?рс??р? к??скэ ?лэлээтим диэ?ин тардынна.