?йэ кирбиитигэр

Ма?найгы б?л?х д?пс?ннэр ордууларыгар чугаhаабытын кэннэ, айан суолун кытыытыгар олорор ыал таhыттан киhи тахсан, ы?ыырдаах ат ?рд?гэр т?hэн, тиэтэлинэн с??рд?б?т?н к?рд?лэр. Ол аата утарылаhар сибикилэрэ билиннэ. К?нн?р? иhэллэр диэн этэ барда дуу?

Ма?найгы б?л?х тиийбитигэр ордууга олох чугаhаппакка, кэпсэппэккэ да?аны, о?унан ытыалаан т?тт?р? кыйдаатылар. Онон табыллыбакка, ыалга т?нн?н, с?р?н к??стэрэ кэлэрин кэтэстилэр.

Бекетов этэрээтэ кэлэн, ыалга хонон, сынньанан баран, ордууга тиийэргэ быhаардылар. Дьиэ?э баппакка сорохтор алаас у?уор к?ст?р ыалга тиийэн хоннулар.

Дьиэлээхтэр этэллэринэн, ордууга элбэх киhи мустубут ?h?. Атын сиртэн баатырдары эмиэ а?албыттар. Тула балбаа?ынан э?ин б???рг?т?? о?остуммуттар. Онон утарылаhарга санаммыт дьону сарсын тиийэн сэриилииргэ диэн быhаардылар.

Сарсыныгар туран, аhаан-сиэн баран, туох эрэ булка барар курдук о?остон, ордууга бардылар. Тиийэн, тыа са?атыгар тохтоон, аттарын тииккэ баайталаатылар.

Д?пс?ннэр ордуулара диэн бала?ан, ол таhыгар эмиэ улахан хотонноох бала?ан, хоспох, сарай баар. Онон б?тэр. Ордууну тула балбаа?ынан, мууhунан, чигди хаарынан, мас ураhаны к?т?рэн э?ин буом-хахха о?орбуттар.

Айан суолунан элбэх аттаах дьон кэлэн тохтообуттарын к?р?н, олохтоохтор, к?м?скэнэргэ бэлэмнэнэн, дьиэттэн с??рэн тахсаллара к?ст?р. Саба т??ээччилэр тэрэгэр с?гэлэрэ килбэ?ниирин, тимир саалара хоро?нуурун к?р?р буолуохтаахтар. Ха?аактар бойобуой с?гэлэрэ биилээх тэрэгэрин уhуна биир хаамыы. Тимирэ чараас буолан чэпчэки. Уhун мас уктаах. Кылгас батастаах дьону сууhарарга олус табыгастаах.

Нууччалар куйа?ынан хаххаланан, о?унан ытыалыылларыгар кыhаммакка чугаhаан, тар?ана тэнийэн, буом?а ыкса кэлэннэр, уhун уктаах с?гэлэрин, кылыстарын кылба?наппытынан бардылар. Баатырдар батыйаларынан охсуhан к?рд?лэр да, баhыйтараллара билиннэ. Онно-манна охтуталаатылар. Ха?аактар хары хапсыhыытыгар кыайа-хото туттулар. Хаhыылара да салытыннарда. Улахан сэриигэ охсуhа ??рэммэтэх баатырдар, хас да киhилэрэ охтубутун к?р?н, дьиэ?э куоттулар. Киирээт, ааннарын иhиттэн олуйан кэбистилэр.

Нууччалартан биир да киhи охтубата. А?ыйах киhи бааhырбыт. Кинилэри ырбаахы курдук кэтиллэр иилэ?эс тимир куйахтара, щиттэрэ абырыыр. Буом иhигэр киирэн, икки дьиэни т?г?р?йд?лэр.

Ма?найгы дьиэ аанын то?суйан к?рд?лэр. Аспаттар. Онтон аан хал?анын с?гэнэн охсуолаан л??с?йэллэрин кытта, дьиэ иhигэр о?о ытыыра, дьахтар сарылыыра иhилиннэ. Тирии б?р??h?ннээх хаптаhын хал?аны ?р гымматылар, сотору то?ута-хайыта охсуолаан а?аттылар.

Аhа?ас аанынан тимир саа уоhа быгаат, с?рдээх улахан тыас дэлби барбытыгар, сахалар бары уолуйан хааллылар. Сонно тута куйахтаах ха?аактар буорах буруотун быыhынан, дьиэ?э к?т?н т?hэн, батыйа туппут баатырдары с?гэ хапта?айынан самнарыта биэртэлээн охтордулар.

Биир эмээхсин ?м?рэн, ытыhын таhыйа-таhыйа бабыгыраабытын, тиэрэ анньан кэбистилэр. Сорох эдэр баатырдар с?рдээх улахан тыас дэлби баран, дьиэ иhигэр буруо бур?ас гыммытыгар, илиилэрэ-атахтара кыайан хамсаабат буолуор диэри уолуйдулар. Эр дьону барыларын дьиэ ортотугар умса сытыартаатылар. Туох да ?л?гэрдээх ый-хай буолла.

Аны иккис хотонноох бала?аны ылаллара хаалла. Дьиэ, хотон ааннарын эмиэ иhиттэн олунан кэбиспиттэр. Ха?аактар эргийэн, тула турдулар.

Ааны то?суйдулар. Петр Бекетов ма?найгы дьиэни, сааны тыаhатан, д?б??н?к ылбыттарын кэннэ, иккис дьиэ дьоно т?ргэнник бэриниэхтэрэ дии санаабыта. Эмиэ с?г?н бэриммэт, утарылаhар дьон буоллулар.

– Ломайте! – Бекетов абара санаата.

Хал?аны то?ута-хайыта сыспыттарыгар, иhирдьэ эмиэ аймал?ан буолла. Сотору киирэр аан а?ас гынна. Кытыы хаптаhын хайдан, тостон баран ситэ арахсыбакка и?нэн турарын ылан туора быра?аары илиитин ууммут ха?аак, хардьыгынаабытынан охтон т?hэн иhэн, тиэрэ эргилиннэ. Уолугун ??т?нэн ох батары сааллан курдаттыы тахсыбыт. Хоройо сылдьар.

– Тащите сена! – диэн Бекетов дьаhал биэрэр.

Кыбыыттан оту к?т???н а?ала-а?ала аанынан иhирдьэ симтилэр. Иhирдьэттэн оту т?тт?р? быра?а сатыыллар. К?м?скэнээччилэр дьиэ иhиттэн муус т?нн?ктэри тиэрэ анньан а?ас гыннаран, оту аhа?аhынан таhырдьа быра?аттаатылар. Ону ха?аактар т?тт?р? симэллэр. Иhирдьэ о?о ытыыра, дьон айманар са?ата с?рдэннэ. Сорох ха?аактар кыбыыттан от эбии к?т???н а?алаллар. Ону биир ха?аак атырдьа?ынан анньан ылан, аhа?ас аанынан иhирдьэ быра?аттыыр, симэр.

– Огня! Через дверь пусть убегают. Не трогайте, – Бекетов ким куотар куоттун дии саныыр.

Иккис дьиэттэн чабыча?ы хайыта тыытан, уматан баран а?алан иhирдьэ быра?аллар. Сонно тута дьиэ иhигэр уот умайан сандаарыс гынар. Иhирдьэ тилигирэhии, сары-ору б??? буолла. Ким эрэ т?нн?г?нэн тахсаары т?б?т? быган иhэн, сууллан иhирдьэ тимис гынна. Дьон уоттан тэскилээн, дьиэттэн хото??о киирэр кыара?ас аа??а б?л??хсэн симилиннилэр, тэпсистилэр да быhыылаах. Дьиэ аhа?ас аанынан та?аhа умайбыт киhи ойон тахсан хаарга ??к?р?йдэ. Биир ха?аак бэргэhэтин устан уот т?л?н?н умуруораары сабыта охсуолаата.

Иhирдьэ дьон кыланара, буруо?а тумнастан тыын былдьа?ан хардьыгыныыллара иhиллэр. Ити икки ардыгар уот т?л?н? аанынан, т?нн?ктэринэн кытары кыыhан та?ыста. Хото??о уот, буруо киирэн с??h?лэр оруластылар. Онтон дьон са?ата ньим барда. Хотон аанынан а?ыйах киhи куотан, то?о эрэ бары тыа диэки с??рд?лэр. Биир киhи буруону э?ирийэн, хотон аанынан тахсан иhэн о?унна. Ону таhырдьа соhон таhаардылар.

Уот сэтэрэн, ?р? к??дэпчилэнэн, хара буруону кытта, ?р?? паар ??hэ хоройон та?ыста. Барыта б?ттэ…

Бары хомунан, аттарын диэки хааман суол устун субурустулар. ?лб?т ха?аагы сахалар ы?ыырдаах аттарыгар туора ууран, баайан илтилэр. Остуруок таhыгар илдьэн христианскай абыычайынан к?м??хтэрэ.

Сахалары уодьуганнаан, сыалларын ситиспит курдуктар да, кыайыы-хотуу, ?р?г?й ??р??тэ суох. Кулгаахтарыгар о?олор ытаhыылара, дьахталлар сарылааhыннара, ?л?н эрээчччилэр хоhооно суох улуйар са?алара иhиллэргэ дылы. Киhи кэлэйиэн курдук дьаабыта буолла. Ма?найгы дьиэ?э баар бэриммит сахалары тыыннаах хаалларбыттара кэлин кэмсиммит санааларын у?арыппат. Аттарыгар тиийэн, сирэй-сирэйдэрин к?рс?бэккэ, миинэн, салайан суолга киллэрдилэр.

Суол устун субуhа айаннаан, биир ыалга тиийэн хоноору тохтоотулар. Сорохтор ааhа бардылар. Ыал дьиэтэ кыара?ас. Элбэх аты аhатан хоннорор отторо да кэмчи.

Киэhэ аhыы олорон сааhырбыт ха?аак Тимофей Бекетовы сэмэлиирдии са?арар:

– Душу свою осквернили, Петр. Дом сожгли с людьми. Там же были женщины и дети…

– А что поделаешь. Так получилось. Якуты сами виноваты. Ерофея убили, – Бекетов аргыый са?арар.

– Они тоже люди. Когда им плохо – плачут, когда весело – смеются. В священной книге сказано, все люди – братья.

– До бога высоко, до царя далеко, – диэн биир ха?аак эппитигэр, ким да?аны к?х-нэм буолбата.

– Мне также их жаль, – Бекетов ким-хайа иннинэ кини эппиэттиэхтээ?ин билэр. – Я убил сто иноземцев, чтобы сохранить жизнь тысячам. Чтобы служивых людей не побивали и ясак платили. Только жестокими приступами их можно смирять.

– Так оно конечно так, – Тимофей эмиэ да с?б?лэhэр. – Но как-то другими методами. Не так жестоко.

– А как? Научи.

– Не знаю. Но я привык воевать с воином, а не с бабами и детьми.