?йэ кирбиитигэр

?с хонукка сынньанан баран, эмиэ о?остон-тэринэн бохуокка бардылар. Урут сылдьыбыт сирдэрэ буолан, суолун-ииhин билэллэр. Т??н утуйа сыттахтарына тиийэн саба т?hэр былааннаахтар.

Босхо? Боруохал баатырдарын мунньан баран, туох да харабыла-тойо суох утуйа сыттахтарына, эмискэ ыт ?рэрин кытта, дьиэлэрин сарт⁷ т?нн?гэ эhиллээт, с?рдээх улахан тыас дэлби барбытыгар соhуйан уhугуннулар. Сонно тута аан тэлэйэ бараат, ха?аактар улахан тэрэгэр с?гэлэрин туппутунан к?т?н т?сп?ттэригэр, уолуйан хаалбыт баатырдар утарсыыны о?орботулар да?аны.

Оhоххо от, туос быра?ыллан умайан сырдаабыт дьиэ?э, ха?аактар баатырдар сааларын-сэптэрин суйдаан, ?лт? к?б??лээн таhырдьа таhааран сиргэ умса сытыардылар. Оттон иккис кыра дьиэ?э утуйбут баатырдар с?г?н бэриммэккэ охсуhуу буолла. Ол эрээри кинилэр да уhаабатылар. Тимир сааны тыаhатан, уолутан, сотору бэриннэрдилэр. Биир киhи орон анныгар киирэн саспытын ата?ыттан соhон таhаардылар. Хаhыы-ыhыы, к?рг?йдээhин, тыас-уус, о?о ытааhына, дьахталлар сарылаhыылара, олоппос т??нэри тэбиллиитэ э?ин, к??дэл-таhаа б??? буолла. Бэриммит эр дьону барыларын таhырдьа таhаартаан кэккэлэччи сиргэ сытыартаан баран кымньыынан таhыйдылар. «Аны утарыластаххытына ?л?рт??хп?т» диэн Петрушканан этиттэрдилэр. Босхо? Боруохалы бэйэтин эмиэ таhыйдылар. Эбиитигэр «дьаhаа?ы т?л??хп?т» диэн тылларын ыллылар.

Утарыласпыт дьо??о кымньыы хайаан да наада. Сымнаан биэрдэхтэринэ, ким да?аны дьаhаах т?л?? суо?а. Д?кс? бастарын быhыахтара. Ханна ба?арар, хаhан ба?арар к??стээх уонна баламат буоллаххына ытыктыыллар, куттаналлар. К??с ?тт?нэн к?hэйии хайаан да?аны баар буолла?ына табыллыах курдук буолан иhэр.

* * *

Петр Бекетов Иван Колмогоров диэн десятник баhылыктаах биэс ха?аагы кытта промысловиктары ?р?с ??hээ ?тт?гэр ыытта. Онно тиийэн бэлэм симиэбийэ?э кыстаан олорон, то?устартан дьаhаах хомуйуохтара, бултуохтара.

Дьыл ыраатта. Бекетов мантан к?h?н ханна да аралдьыйбакка, остуруок тутуутугар ?лэлиир санаалаах. Дьонун барытын ?лэ?э туруорда. Тымныы т?hэ илигинэ са?а дьиэ?э к?ст?хт?р?нэ табыллар. Остуруок тутуллара хайаан да наада. Сахалар, ба?ар, т?мсэн кэлэн саба т?h??хтэрэ.

Бу дойду элбэх балыктаах, бултаах дойду эбит. А?ыйах киhи ?р?скэ киирэн му?халаан, сибиэhэй балыгы сииллэр. ?ксэ к?стэх, алыhар, сордо? кэлэр.

Билигин к?н аайы тутууга ?лэлииллэр. Сахалар эмиэ кэлэн к?м?л?h?лл?р. Нууччаларга кэлэн ?лэлиир дьон эт сиэн абыраннылар. Оттон дьиэлэригэр буолла?ына, эти идэhэ ?л?рд?хт?р?нэ эрэ сиэччилэр.

Нууччалар сытыары эркиннээх олорор дьиэ, ампаар туталлар. Сорохтор уhуктаах т?б?л??х, ?рд?к, сонос ба?аналары сири хаhан хороччу туруораллар. Оннук уhуктаах ба?аналары дьиэ тула кэккэлэччи туруоран, киhи кыайан киирбэт хахханы о?ороллор. Ол иhин остуруок диэн ааттанар.

Сахалар икки туруорбах бала?аны тута сылдьаллар. Сорохтор остуруок таhыгар улахан хотонноох бала?аны, кыбыы, дал туталлар. Ха?аактар кыhын уон ына?ы ыатар санаалаахтар. Онно олохтоохтору а?алан ?лэлэтиэхтэрэ. Билигин ол ынахтарын ыалга туруораллар.

?лэ элбэх. С?гэ тыаhа бачыр?ас. Икки саха, тутуллан эрэр дьиэ ?рд?гэр тахсан, ?р?т мастары кэккэлэччи уурталаан ыпсарар. Икки нуучча д?л?? ?рд?гэр сынньана олорор. Биирдэрэ ?рд?к у?уохтаах, кугас бытыктаах. Иккиhэ намыhах, кыра хара бытыктаах.

– Смотри, как мастерит, – диэн улахан у?уохтаа?а са?арар.

– Он же человек, – кырата к?хс?н этитэн баран сиргэ силлиир.

– Он, конечно, человек. Но странный.

– Они тоже думают, наверно, что мы странные.

– Ихнюю душу Христос даже не ведает. Прости, господи. Ведь они не христиане.

– А вот Петрушка крещеный. Он тоже якут.

– Петрушка наш. А этот якут рубанет тебя топором по башке и не подумает, что согрешил.

Кыра муруннаах, кэтит мэлтэгэр эттээх сирэйдээх саха до?оруттан ыйытар:

– Ити нууччалар тугу кэпсэтэллэрэ буолуой?

– Киммилэр, до?оор. Бука, тойоттор к?рб?тт?р?гэр сынньана т?h??ххэ дииллэрэ буолуо. Ити улахан у?уохтаа?а с?рэ?э суох киhи быhыылаах, сотору-сотору сынньанар. Кыратык сы?арыт эрэ, – иккиhэ ?лэлиирин тохтоппокко эрэ са?арар.

* * *

К?h?н буолан с?р??д?йэн, ?лэлииргэ ?ч?гэй буолла. Сахаларга тутуу маhын тыаттан о?устаах сыар?анан сыылларан таhаллар. Сорох маhы мыраан ?рд?ттэн т?hэрэллэр. Элбэх киhи к?рг??м?нэн ?лэлээн, бала?ан ыйын б?т??тэ хас да дьиэни тутан б?тэрдилэр. Са?а дьиэлэри уhуктаах мас кириэппэhинэн эргиттилэр. Аллара к?h?н, ?рд?ттэн олорон ?лэлииллэр.

Петр Бекетов маннык улахан событиены суруйтаран, государга биллэрэргэ сананна. Суруксут кэлэн, суруйаары кумаа?ытын иннигэр ууран, хаас куорсунун т?б?т?н чэрэниилэ?э уган бэлэмнэммитин кэннэ, атамаан, т?тт?р?-таары хаамыталыы сылдьан, тугу суруйуохтаа?ын этэр. Ма?най, ?гэс быhыытынан, государь чыынын-хаанын, аатын, сылы, к?н? суруйтарда.

– Того же году сентября в двадцать пятый день по государеву цареву, – диэн баран Бекетов суруксут суруйан б?тэрэрин кэтэhэ т?hэр. Онтон салгыы этэр: – Цареву и великого князя Михаила Федоровича всея Руси, указу поставил я, Петрушка, с казаками… Нет, не пиши с казаками. Пиши с служивыми людьми. Написал? Дальше так. С служивыми людьми на Лене реке острог. Острог для государева величества в дальней окраине и для государева ясачного сбору. Написал?

– Да, – суруксут суруйан б?тэрэн баран этэр.

– Так пиши. Ясачного сбору и для приезду якутских людей. А преж того на Лене реке и в якольской земле государева острогу не бывало нигде. Написал?

– Да.

– А поставил государева новый острожок я, Петрушка, против якуцкого князца Мымакова улуса и меж иными, – диэн баран суруксут суруйан б?тэрэрин кэтэhэн тохтуу т?hэр. – Многими улусами среди всей якуцкой земли.

Суруксут суруйан б?тэрбитин кэннэ аахтаран истэр.

– Хорошо. Еще пиши – и отныне, вся Якуцкая земля считаю государевай землей Российской. И все. Дай подпишу, – Бекетов суруксут суруйбут суругар илии баттаан баран, кииhи кытаахтаабыт хотой ойуулаах бэчээтин ууран бигэргэттэ.

* * *

Са?а остуруок тутуллубут малааhыныгар хоhо суох киэ? истээх, ортотугар тулааhын ба?аналаах саамай улахан дьиэлэригэр мустан аhаатылар. Быраага к??ннь?р?н истилэр.

Сахалар малааhы??а атын кыра бала?а??а муhуннулар. Нуучча арыгытын истилэр, килиэбин сиэтилэр. Нууччалар хас да саха кыы?ын, дьахтарын тутан а?аланнар, ясырь диэн ааттаан олордоллор. Ол дьахталлар астарын астыыллар уонна т????? ойох буолаллар.

– Бу бурдук астара ?ч?гэй ас эбит, – хара бытыктаах улахан саха киhитэ тутан олорор килиэбин к?рб?хт??р.