Белы Бім Чорнае вуха

— Наперад, хлопчык…

Бім падняў слонку на крыло.

Стрэл!

Лес здрыгануўся, адгукнуўся незадаволеным, пакрыўджаным рэхам. Здалося, што бярозка, якая зайшла да мяжы дубняку і асінніку, спалохалася, здрыганулася. Дубы вухнулі, як віцязі. Асіна, што побач, паспешна пасыпала лісце.

Слонка ўпала, як камячок. Бім падаў яе як належыць. Але гаспадар, пагладзіўшы Біма і падзякаваўшы за прыгожую работу, патрымаў птушку на далоні, паглядзеў на яе і задумёна сказаў:

— Эх, не трэба было б…

Бім не зразумеў, паглядзеў у твар Івану Іванавічу, а той гаварыў:

— Толькі з-за цябе, Бім, толькі з-за цябе, дурненькі. А так — не варта.

І зноў Бім не зразумеў — не дазволена яму такое зразумець. Але ўсё паляванне гаспадар «пудлаваў», быццам сляпы. Зусім засердаваў сабака, калі гаспадар у адну слонку зусім не стрэліў. Затое апошнюю зрэзаў чыста.

Дадому яны вярталіся ўжо прыцемкамі, абодва стомленыя і абодва добрыя, ласкавыя адзін да аднаго. Бім, напрыклад, не захацеў начаваць на сваім лежаку, а прыцягнуў з яго падсцілку да ложка Івана Іванавіча і ўклаўся побач з ім, на падлозе. Гэта было неспраста: яго нельга было прагнаць на месца, таму што «месца» ён прынёс з сабою. Іван Іванавіч пакратаў яго за вуха, пагладзіў па хібу. Сяброўства, здавалася, будзе навек.

Тае ночы Іван Іванавіч чамусьці ціхенька стагнаў, уставаў, каўтаў таблеткі і зноў лажыўся. Бім спачатку насцярожана прыслухоўваўся, прыглядаўся да сябра, потым устаў і лізнуў працягнутую з ложка руку.

— Асколак… Асколак, Бімка… паўзе. Дрэнна, хлопчык, — сказаў Іван Іванавіч і трымаў руку ля сэрца.

Слова «дрэнна» Бім ведаў выдатна і ўжо даўно. І вось ужо некалькі разоў ён чуў слова «асколак», ён не разумеў яго, але сабачым нутром здагадваўся, што яно трывожнае, нядобрае слова, жудаснае.

Але ўсё абышлося добра: раніцаю, пасля праходкі, Іван Іванавіч сеў за стол, як і заўсёды, паклаў перад сабою белы аркуш і зашаптаў па ім палачкаю.

Запіскі гаспадара

Учора быў шчаслівы дзень. Усё як мае быць: восень, сонца, жоўты лес, артыстычная работа Біма. Чаго ж яшчэ?

У аўтобусе Бім, быць не можа інакш, заўважыў, як я ўздыхнуў, і, відавочна, не зразумеў пра ўсё. Адкуль дадумацца сабаку, што я магу даць хабар шафёру. Сабаку начхаць на гэта. А мне? Якая там розніца — даў рубель я за «малое», ці дваццаць за «большае», ці тысячу за «вялікае»? А ўсё роўна брыдка. Быццам прадаеш сумленне па кавалачках. Вядома ж, Бім стаіць непараўнальна ніжэй за чалавека, таму і ніколі не здагадваецца пра гэта.

Не зразумець гэтага Біму, што сумленне і паперкі гэтыя, як нітка з іголкаю. Але што я за дзівак! Ці можна ж хацець ад сабакі больш, чым ён можа: ачалавечыць сабаку нельга.

І яшчэ: мне шкада стала забіваць дзічыну. Гэта, бадай, старасць. Так добра было вакол, і раптам мёртвая птушка… Я не вегетарыянец і не ханжа, які расказвае пра мукі забітае жывёліны і ўмінае за абедзве мяса, але да апошніх дзён раблю сам сабе наказ: адну-дзве слонкі за паляванне, не болей. Каб ніводнае — яшчэ лепей бы, але Бім зачахне як паляўнічы сабака, а я мушу буду купляць птушку, якую мне застрэліць хтосьці. Не ўжо, збаўце мяне ад гэтага… А да каго я гавару, уласна? Мусіць, самому сабе: раздвоіўся за доўгую адзіноту, і гэта непазбежна. Спрадвеку ад гэтага ратаваў сабака.

Чаму ж такі асадак пасля ўчарашняга дня? Ці толькі пасля ўчарашняга? Ці не прамаргаў я нейкую думку? Такім чынам, учарашні дзень: імкненне да шчасця — і жоўты рубель; жоўты лес — і забітая птушка. Гэта што? Ці не здрада сумленню?

Стой! Вось тая думка, што ўчора выслізнула: не здрада, а дакор сумлення і боль за ўсіх, хто забівае абы забіваць, што ў чалавеку нестае чалавечнасці. З мінулага, з успамінаў пра мінулае прыходзіць і расце ўва мне жаль да птушак і жывёлін.

Я ўспамінаю.

Была дырэктыва кіраўніцтва Таварыства паляўнічых, каб знішчаць сарок за іх шкоднасць, і гэта грунтавалася, нібыта, на назіраннях біёлагаў. І ўсе паляўнічыя білі сарок са спакойным сэрцам. Была такая ўстаноўка і пра каршуковых. Іх таксама забівалі. І пра воўка. Гэтага выбілі амаль падчыстую. За воўка давалі прэмію (трыста рублёў) у старых грашах, а за лапкі сарокі ці коршака, якія паказвалі ў паляўнічым таварыстве, — ці то пяць капеек, ці то пяцьдзесят — не памятаецца.

Але тут, у новай устаноўцы, коршакі і сарокі аб'яўлены карыснымі, не ворагамі птушак: знішчаць іх забаронена. Найстражэйшы загад знішчаць замяніўся на стражэйшы наказ забароны.

Цяпер засталася адна толькі птушка, якую законам дазваляецца знішчаць, якая па-за законам, — сівая варона. Яна быццам разбурае птушыныя гнёзды (за гэта безапеляцыйна вінавацілі і сароку). Затое няма вінаватага за атручаных ядахімікатамі птушак у стэпавых і лесастэпавых раёнах. Ратуючы лес і поле, мы нішчылі птушак, а знішчаючы іх… глумілі лясы. Няўжо аказалася вінаватаю сівая варона, спрадвечны санітар і спадарожнік чалавечага грамадства?

Спіхай усё на сівую варону! — самае пэўнае, элементарнае апраўданне тым, хто вінаваты за смерць птушак.

Доўгія эксперыменты са смерцю — жахліва. Паўстаюць ужо супроць гэтага справядлівыя вучоныя-біёлагі і паляўнічыя, ужо барацьба за ахову лесу і птушак ідзе ў міжнародным маштабе.

Ці падняў я ў свой час голас супроць эксперыментаў са смерцю? Не. І гэта дакор і майму сумленню. Як блекла і немачна прагучаў бы мой голас зараз, каб сказаў я, адумаўшыся, такое:

«Ратуйце шэрую варону — выдатнага санітара людскога месцажыхарства, ратуйце яе ад вынішчэння, бо яна дапамагае ачышчаць мясцовасць вакол нас так, як сатырык ачышчае грамадства ад духоўнае нечыстаты, ратуйце шэрую варону за гэта самае; хай яна крышку і зладзейка птушыных яек, але на тое яна і шэрая варона, каб птушкі ўмелі будаваць свае гнёзды; ратуйце гэту насмешніцу, адзіную птушку, якая мае наіўнае нахабства, што нават у вочы чалавеку можа ляпнуць з дрэва: «Ка-ар-р!» (Пайшоў вон, дурань!) А вось адышліся вы, зляціць долу, насмешліва каркаючы, возьмецца зноў аплятаць смярдзючы кавалак мяса, які ніводзін сабака не возьме ў рот; ратуйце шэрую варону — сатырыка ў птушыным свеце! Не бойцеся яе. Паглядзіце, як маленькія ластавачкі дружна клююць яе і гоняць адтуль, дзе чыста, а яна ляціць ад іх, здзекліва пакаркваючы, туды, дзе пахне прытухлым. Ратуйце шэрую варону!»

Сапраўды, выйшла б і немачна і бяздоказна. Тады няхай і застаецца ў гэтым сшытку пра Біма. Зараз вось так проста і напішу на вокладцы: «Бім». Тут усё будзе толькі самому сабе. І запіскі ж гэтыя я пачаў, каб выратаваць гонар Біма, вінаватага сваім нараджэннем, але яны ўсё разрастаюцца, і ўжо пра ўсё тое, што звязана не толькі з Бімам, але і са мною. Ніхто, відаць, іх не надрукуе, ды і каму ахвота чытаць пра сабаку і пра сябе? Нікому. Так і хочацца напісаць словы Кальцова:

Пишу не для мгновенной славы: Для развлеченья, для забавы, Для милых искренних друзей, Для памяти минувших дней.

…А Бім ляжыць і ўдзень — нарабіўся, прыяцель, нахапаўся гаючых пахаў жоўтага лесу.

Ах, жоўты лес, жоўты лес! Вось вам і асколачак шчасця, вось табе і месца, дзе падумаць. У асеннім сонечным лесе чалавек робіцца лепшы.

Раздзел 5. На аблаве ў воўчым яры

Аднаго асенняга дня да Івана Іванавіча зайшоў чалавек, ад якога пахла стрэльбаю і сабакам. Хоць ён і не быў у паляўнічых рэгаліях і апрануты быў звычайна, як усе малацікавыя людзі, але Бім адчуў ад яго і тонкі пах лесу, і след ад стрэльбы на далонях, і духмяны дух асенняга лісту ад чаравік. Вядома ж, пра ўсё гэта Бім сказаў, абнюхваючы госця, пазіраючы на гаспадара і энергічна пакручваючы хвастом. Бачыў ён яго першы раз, але ж адразу прызнаў за сябра без усякіх сумненняў і нерашучасці.