Ціша

Развітаўшыся з ім, да канца ўсцешаным, я зайшоў у свой кабінет і ўбачыў на стале пісьмо. Не, што ні кажыце, без сяброў сумна было б на свеце. Вось ляжаў я сабе бяздумна пад крымскім сонейкам, а мяне ў гэты час успаміналі, пісьмы пісалі… Прыемна!

«…Тройчы перачытваў тваё апошняе, — было ў пісьме, — і, як сябра сябру, вырашыў выказаць накіпелае, бо ніхто, акрамя мяне, табе больш гэтага не скажа. 1) Кідай ты гэтую літаратуру! 2) З першага сказа немагчыма чытаць… 3)… 5)… 7)… 14)…Асабліва немагчыма чытаць у канцы…»

Ну, і не чытаў бы! Дзіўныя людзі. Нашто ж так пакутваць? Мяне, напрыклад, калі не пайшоў першы абзац, ніякімі сіламі не прымусіш чытаць далей, хай гэта будзе напісана хоць самым залатым сябрам. Падраць к чорту, у сметніцу! Ці не?.. Усё ж чалавек думаў пра мяне… Адгукнуўся. Адказу чакае. Падзякі, можа, чакае. Усе мы смяротныя, усе «хворыя»…

«Дарагі (чым ён мне дарагі?)… Шчыра дзякую за (за што?)… за строгую, але справядлівую крытыку, якая (што якая?)…»

Тэлефонны званок. Кідаю недапісаны ліст і здымаю трубку.

— Слухаю.

— Ага, нарэшце! Вярнуўся з адпачынку?

Навучаны, хутка дакладваю:

— Так, вярнуўся, у вёсцы тырчэў, дажджы лілі, потым халера, мядузы, мора далёка…

— Па мне хоць у вёсцы, хоць на Канарах, — перабіў голас. — Я вось чаму званю: гэта праўда, што табе не спадабалася мая новая навела?

Я, да свайго сораму, не чытаў яшчэ і старую, таму асцярожна кашляю ў трубку і спрабую цягнуць час, каб выведаць хоць штосьці:

— Новая? Не можа быць. Хто табе сказаў?

— Твае сябры гэтак званыя, якімі ты там даражыш.

— Сябры? — мямлю я. — Хто?

— …овіч перадаваў…евічу…

— Што? Не чуваць нічога!

— А мне перадалі праз…ова і…ава! Ну?

Маўчу. Не казаць жа, што я першы раз пра тую навелу чую.

— Дык як ты хочаш, каб тваё хвалілі, калі сам чужое крытыкуеш? Сам любіш, нябось, калі цябе хваляць?

Ды нічога падобнага: не падабаецца — не хваліце. Хачу апраўдвацца, але голас ў трубцы не дае:

— Дык вось: цяпер, пасля тваёй крытыкі маёй навелы, я вымушаны выказаць табе ўсю праўдуматку. Што я на самой справе пра цябе думаю. Тым больш, я ўсё ж лічу цябе сябрам і ўпэўнены, ты не вельмі пакрыўдзішся…

Пакорліва выслухоўваю «праўдуматку». Нарэшце, пачуўшы ў трубцы кароткія гудкі, вяртаюся да ліста. Але чамусьці не пішацца. Хачу думаць пра людзей, «хворых на рак», якім грэх труціць зза драбязы жыццё, а ў галаве круціцца: «Цікава, хто аўтар выслоўя „не ўсіх дурных вайна пабіла“?.. Сурова, але як справядліва…»

Ціхі, ветлівы, настойлівы стук у дзверы.

— Калі ласка! — крычу я.

Неяк бокам, сарамліва ўсміхаючыся, у кабінет заходзіць аўтар, — заходзіць і нізка схіляе галаву, нібы хоча паказаць: «Я ўвесь ваш, гатовы хоць на плаху».

— Добры дзень, дарагі вы мой, — з парога пачынае аўтар. — Нарэшце! А я да вас хадзіўхадзіў, званіўзваніў… Увесь ваш адпачынак.

— Нашто ж вы хадзілі, калі ведалі, што я ў адпачынку?

— Так… А раптам, думаю, зацікавіўся маім артыкулам і вырашыў вярнуцца з адпачынку. Хехе… Жартую!

Я запрашаю аўтара сесці.

— Ну, расказвайце, — кажа ён. — Дзе адпачывалі, што, як — усёусё, падрабязна расказвайце.

— Добра адпачываў.

Мы маўчым.

— Што гэта вы нейкі пануры сёння? — трывожыцца аўтар. — Ці не захварэлі?

— У мяне проста выгляд такі, — у тысячны раз тлумачу я. — У мяне кепскі зрок, таму я, углядаючыся, вымушаны хмурыцца. Адсюль ілюзія панурасці.

— Беражыце сябе, вы яшчэ спатрэбіцеся нашай літаратуры. Акуляры трэба насіць.

Я махаю рукою:

— Чэхаў вунь насіў пенснэ, а таксама маршчыніў лоб, і яго абсалютна несправядліва лічылі занудам, панурым і ганарліўцам.

— Вось, дарэчы! — ажыўляецца аўтар і нахіляецца бліжэй, нібы сабраўся падзяліцца са мною якімсьці непрыстойным сакрэтам. — Добра, што згадалі Чэхава. Я чытаў ваша апошняе, гэта, я вам скажу, сіла. Уражвае. Ёсць мясціны проста чэхаўскага ўзроўню. Працуйце, і праз два гады…

Я раблю хітры ход — хутка дастаю з шуфляды і кладу на стол папку з рукапісам аўтара. Ён замаўкае на паўслове, забываецца на ўсё, акрамя гэтай папкі, і я так і не даведваюся, што ж чакае мяне праз два гады.

— Мо прачыталі? — пытае аўтар і аблізвае губы.

Прачыталі. Артыкул слабенькі. Яго трэба вяртаць. І ўсё ж паводле тэорыі «ворых на рак» мне шкада аўтара.

— Артыкул… добры, — пачынаю я. — Ды што там, выдатны артыкул. Думкі харошыя, тэзісы розныя… Асабліва пра феадальны ўплыў на капіталістычны націск… Але…

Пры гэтым «але» аўтар, які ловіць кожнае слова, уздрыгвае і дакорліва глядзіць на мяне. Потым зноў нізка апускае галаву, быццам падстаўляючы яе пад хуткі бязлістасны абух.

— На вялікі жаль, артыкул для нашага часопіса наўрад ці можа падысці. У вас атрымаўся навуковы артыкул, нават задужа навуковы… Гэта важная праца для навукі, — гавару я абышто, каб адцягнуць трагічную развязку. — Навука ўзбагаціцца, словам… А ў нас часопіс літаратурнамастацкі, папулярны, не спецыфічны…

— Вяртаеце?

— Вяртаем, — не ў сілах больш мучыць чалавека, разам апускаю абух.

І — вось дзіва! Мой абух аказваецца чароўным. Ён не аглушае аўтара, а толькі ператварае яго з мілага, ветлівага чалавека ў грознага бунтара. Аўтар парывіста ўстае, зпад майго носа забірае папку.

— Галоўны ў сябе? — пытае ён ледзяным голасам.

— У сябе.

— Вось няхай галоўны і вырашае! А то будуць тут розныя, маладыя ды раннія… Не, ты спачатку дажыві да маіх гадоў, папішы з маё! А то ўжо ў Чэхавы меціць… Многа вас, такіх «Чэхавых», па дзесяць у кожнай рэдакцыі! І кожны «геній»…

Сабраўшыся дахаты, праходжу калідорам ля кабінета галоўнага рэдактара і чую з прачыненых дзвярэй голас аўтара, зноў ператворанага ў сябе ранейшага — уважнага, ільсцівага:

— Вось вы ўмееце выслухаць, абнадзеіць… А то заяўляе мне: «Я ўжо — Чэхаў, таму вяртаю рукапіс не чытаючы!» У наш час таксама ўсялякае было, але межы ведалі, старэйшых паважалі…

* * *

Буду ехаць дамоў — знарок уплішчуся ў самы перапоўнены тралейбус і патапчуся па чужых нагах. Хоць душу адвяду.