«Кэпсиэ» кэннэ а?а?астык

Ол эрээри: «йдрй, Наташа, куорат олус кыараас ээ, бииги аыйах биллэр дьон баарын эргитэ сылдьан крдр сатыыбыт. Оттон эн биир биэриигэ дьоо сэргэтиэх хастыы эмэ киини хайдах, хантан булан ыырыаххыный? Нереально, эн тыаттан кэлбит буолан йдбккн…» – диэбит лээннээим эмиэ баара. Мин итинник этиигэ хоруйум бэлэм этэ: «Сыл ааара чгэйдик лэлээтэхпинэ, биэрии ыалдьыттарын бэйэм крдрм тохтуоа, тттр кинилэр миигин крдр буолуохтара. Уонна биэрии ситииитэ биллэр-кстр эрэ киини тааарартан буолбакка, биллибэт-кстбэт да дьонтон кэрэхсэбиллээи булан оорортон тутулуктаах буолуохтаах…»

«Тоо «Кэпсээ» буолбакка, «Кэпсиэ» диэн ааттааый?» – диэн бастаан ыйытар этилэр. Мин оо сааспар дьиэбит аана хайаан да «Кэпсиэ, туох сонун баар?», ардыгар «Туох кэпсиэ?» диэн исти тылларынан аыллара. Ону кытта тээ дьиэ иигэр туох эрэ олус иирэх, туох эрэ кэрэ, киэ киирсэн кэлэр курдуга. Саха дьоно барахсаттар: «Миэхэ суох, оттон эйиэхэ туох баар?» – дээн, кэпсээннээхтэрин, сонуннаахтарын кыккыраччы мэлдьээн баран дьэ наллаан, хас эмэ чаанньык уута оргуйан бараныар диэри салана турар бараммат кэпсээннээх киээлэрэ сааланара… Ити туунан кэнники Мандар Уустуун «Кэпсиээ» бэркэ тапсан сээргээн турабыт: кэпсэтии – саха олоугар эрэ олус нааа сайдыбыт, олохо, остуоруйа тээ олохпутун киэргэппит туспа кст эбит; кэпсээннээх кии, син ырыаыт, олохоут кэриэтэ аатырар-суолурар, ктлээх ыалдьыт буолар. Дэлээ да саха туунан аан бастаан суруйбут айанньыттар ахтыыларыгар «Нуучча бааынайын дьиэтигэр киир эрэ: эйигиттэн ырааппыта бааарга ас-таас сыаната т буолбутун ыйытыахтара, оттон саха быста дьадайбыт да ыалыгар киирдэххинэ, ыраах баар дойдулар олохторугар, ыраахтааылар сэриилэригэр тиийэ ыйыталаа, бэйэлэрэ хантан эрэ истибиттэрин кэпсии тоуйуохтара…» диэн бэлиэтээин баар буолуо дуо… Онон дааны саха, бастатан туран, кэпсээни эрэйэн ээрдэлээр идэлэннээ. Нуучча доруобуйаны, чл туругу бааран дорооболоор, кытай киитэ – бгн ааабыккын-суоххун ыйыталаа тоуйар, турок эйэлээх кэлбитин этинэн нрн-нргйэр, саха: «Кэпсиэ…» – диир.

Биэриибин ити аатынан тааарыам иннинэ, «кэпсиэ…» диирим, баар, тлбэ тыл буолуо диэн саарбахтаан ылбытым. Онон саха олоун энциклопедиятын быыытынан сыаналанар Амма Аччыгыйын «Сааскы кэмин» сс тгл сыныйан аахпытым. Онуоха Бииктэр биэлсэр аан бастакы рэммит сахалыы тылларыттан биирдэстэрэ «кэпсиэ» буоларыттан саалаан, арамаан усталаах-туоратын тухары «кэпсиэ» ээрдэ тыла буола сылдьар: «Чэй ис надо, чгэй, кэпсиэ», – диир биэлсэр».

«Кэпсиэ» ааардас ээрдэлэиигэ эрэ буолбакка «Эн кэпсээ» оннугар туттулларын аны Алампа хооонноруттан эмиэ булабыт:

Дохсун санааын,Дороонноох йгнДоорум диэн,Тоо кэпсиэ даа…(***Эн эбиккин дуу…)Киэ сир кэлтэгэйКэмсилгэнигэр кэлгиттэрэнКэхтибити буолаарай?Кэриэс дооруом,Кэхтибэккэ кэпсиэ.(«Кмс доорум»)Кэээлээх кэпсээниКиээ-сарсыарда дьыбаргаКэй чуор кулгаахпынанКэпсиэн ааар буолла…(«Тахаыт»)

Оттон «Ордугу булаары олоун алдьаппыт» кэпсэээ Алампа дьоруойдара «кэпсээ» буолбакка, «кэпсиэ» дииллэрин хас да холобурун булуохха сп: «Дьэ эрэ, кэпсиэ, – дии-дии, хаана ыгыстан кытарда, сиргэ сытар маы ылан кыспыта буола олордо…»

Онон, биэриим аатын спк тобуллум диэн (урут Сунтаарга лэлии сылдьан, «Сонуннары» итинник ааттаан тааара сылдьыбыттаахпын) эрэллээхтик сананан лэбин саалаабытым. Бу биир чаастаах биэрии быа эфир быыытыгар-майгытыгар барара тэрилтэ уопсай лэтигэр-хамнаыгар, ороскуотугар чэпчэтиини киллэрэр: ск суруллан (бастаан устуллан, онтон таыллан) баран ыытыллара буоллар, икки-с бк элбэх лэлээх, элбэх кии кыттыылаах буолуохтаах, элбэх ороскуоттуур матырыйаал (устар кассеталар, уот-кс туттуллуута, о.д.а.) бараныахтаах этэ. Тоо диэтэххэ, ол тгээ биэриигин барытын баа хоту тохтото-тохтото, хас эмэ тгл сатаныар диэри хаттаан саара-саара уулаын, онтон ону крн, ордугун-хоун, сатамматах рттэрин быан тааын, т кыалларынан тупсараын, музыкалыыгын, тыастыыгын-уустуугун, онтон дьэ биирдэ эфиргэ биэрэин. Эппиккэ дылы, «ньалаарыччы тараан-тараан, оороон-оорон, киэргэтэн-тупсаран» баран. Оттон быа эфиргэ тахсыы – туох кэлээхтиэй, биирдэ кэлээйдээбити, биирдэ стллбт хайдах баарынан крччгэ тиийээхтиир буоллаа. Онон тэрилтэ ити ттгэр сйэр. Оттон крччлэр иннилэригэр биир бииргэ тахсар ыытааччыттан уонна биирдэ саараат онтун кннрр кыаа суох майгыга ууллар ыалдьыттан улахан бэлэми, хомуллууну, дьоуру ирдиир.

Киин тэлэбиидэнньээ уонна омук хампаанньаларыгар, биллэн турар, итинник биэриилэргэ лэлиир ааттаах-суоллаах ыытааччылар гонорардара куйаар буолар дииллэр. Бу ыытааччыны тула лэиттэр халы аармыйалара: продюсердар, режиссердар, кэрэспэдьиэннэр, редактордар, администратордар, стилистэр, кстмрдэр солото суох тбгрэллэр.

Оттон бииги саалыырбытыгар НВК-а хайдах этэй? Биир кии редактор, ыытааччы, кэрэспэдьиэн, администратор, ардыгар продюсер эбээинэстэрин соотоун толороро. Сирэйи-хараы оостууну, тааы-сабы крнн эмиэ бэйэтэ тобулара. Биир режиссер биэрии сюжеттарын устууну, таыыны, устуудьуйаа барар лэни, эфир кэмигэр дирижер курдук хас да оператор, ыытааччы, аппаратнай лэиттэрин салайыыны барытын соотоун толороро. Ол аата – икки кии. Билигин, туох кистэлэ кэлиэй, быа эфирдэри бтн хамаанданан: устуудьуйаа иккилии ыытааччы буолан, сс «салайааччы» диэн, экраа кстбэккэ сылдьан кинилэри дьаайар-бэрийэр соло-

лоох туспа лэиттэнэн, сюжеттары устарга анал кэрэспэдьиэннэнэн, анал сыыарыллыбыт администраторданан, биэрии кэмигэр ыйытыылары тутааччы туспа ноутбуктаах киилэнэн олороллорун крдхпнэ, рэ дааны уонна кыратык… ордугуруу саныыбын. Ол ити эфир хайдах сыранан тахсарын эттээх тириибинэн билбит кииэхэ бааламмат ини дии саныыбын.

Билигин оччотооуттан лэлиир биир идэлээхтэрим: «Бастаан саныырбыт: «Кэпсиэ» аыйах олус чгэй биэриини оорон баран тохтуо. Тиэмэлэрэ да сааттан саа айыллан ииэхтэрэ суоа уонна лэиттэр, биллэн турар, эстиэхтэрэ диэбиппит. Онтубут арай сылтан сыл баран испиккит. Хайдах эрэ билиниэх, ытыктыах санаабыт кэлбитэ», – диэн, хайдах баарынан этэр буолбуттарыттан испэр астынабын. «Хотугу сулус» телерадиокомпания салайааччыта Татьяна Гоголева: «Эн кэлэин барыбытын р тардыбыты, бары биэриилэрбит хаачыстыбаларын тупсарарга кистии-саба кскэ кыаллан барбыппыт…» – диир.

Оттон хампаанньа салайааччыта Харлампий Дьяконов: «Ити ылбыт тэтимитин кытаатан тута сатаа. Эиги, айар дьон, тлээх-тахсыылаах буолааччыгыт, онон мин сэрэнэ саныыбын», – диэбитэ. Салайааччыттан биирдэ итинник йблгэ маарынныыр этиини истэн турардаахпыт. Ол эрээри, билигин санаатахпына, мин биир, эмиэ да хайаллаах гынан баран, эмиэ да бэйэм туспар охсуулаах итээстээх эбиппин: ол лэбин барытын тус бэйэм эрэ иилиирим-саалыырым, тэрилтэ мунньахтарыгар сылдьыбатым (соло да суох курдуга), ханнык эрэ тгэннэри хампаанньа салалтатынан быаартарары ирдэспэтим. Бэркэ буоллаына икки ыйга биирдэ тустаах дириэктэргэ киирэммин срн тгэннэри быаартарарым уонна барытын бэйэм йбнэн-санаабынан, сырабынан солоон, инним диэки бара турарым. «Бэйэ кыайыах буоллаххына» диэн былаах туттарбыттарын хайдах баарынан толорор кии буолбуппун. Инньэ гынан, салалтаа киирэн-тахсан баар-

бын биллэрбэт эбиппин, ол майгыбын салалта тула сылдьалларын сблр, «олус аатыран эрэр» Сайаа тн санаабат дьон бэйэм утары туаайалларыгар тиэрдибиппин. Холобур, Саа дьыл саана: «Бириэмийэ б ыллыгыт дуу? Итиччэ элбэх чааы толорор дьоо ботуччу биэрдэхтэрэ?» – диэн ордугуруур хабааннаах ыйыталлар. «Ханнык бириэмийэ?..» – «Оттон лэиттэргэ сыл тмгнэн бириэмийэ тэппиттэрэ дии…» Оннук сураын эрэ истэн матыы элбэх этэ. Биэриим мэлдьи «Сонуннар» кэннилэриттэн киээ тоус чааска тахсар. Ол иин саа бырагырааманы кр барбакка, быа эфиргэ дьону ыыран баран, ох курдук оостон устуудьуйабар олоробун. Арай биигини холбооботтор. Ыйыталаан билбитим, бырагыраамаа 22.30 чааска туруорбуттар. АСК диэн эфиргэ тахсааыны хааччыйар салаа бырагырааманы эрэ билинэр. Ханнык эрэ хатылааын уун-киэ биэрии кэнниттэн лэ дьоно утуйбуттарын кэннэ били сыралаан бэлэмнээбит саа биэриибин дьэ тааарабын, бтэн баран ыалдьыттарбын атаартаан, дьиэбин тн э булабын. «Холбос» уопсайыгар саатар кытаанах баайы вахтердар олорор этилэр, тн 12 чаас кэнниттэн ааны аспакка элбэхтик сордообуттара…

Оннук, дуона суох курдук эрээри, биир кдьс кхтх лэни бдртэр, ардыгар млтт да сыар элбэх мооллор кстн иэллэрэ. Ону мин тутатына туораттарары, ирдээри эмиэ ситиспэт эбиппин. «уу, хата биэриим онтон энчирээбэккэ таыста ээ, этээ буоллубут» диэбит курдук, ааран иэр этим.

Мин уонча сыл Сунтаар устуудьуйатыгар ксн быа эфиргэ олорбут уопутум, рйэим быыаабыта диэн эттим. Ол эрээри оннук рйэх, кырдьык, хас эмит ыйынан-сылынан кэлэр дуо? Эбэтэр итиниэхэ айылаттан дьоур эмиэ баар буолар дуу?

3. АНАЛЫ БУЛУУ

Ити ыйытыыга хоруйдаары мин 1991 сылга тннхпн баарабын. Т да дойдуга ыыллыы араллаана буола турдар, олох сайдыытын саа, сонун, чэбдик тыала оччотооу эдэр дьон йдрн-срэхтэрин рктэрэ. рспблкэ хас да улуустарыгар олохтоох тэлэбиидэнньэлэр диэн тэриллэн лэлээн барбыттара. Бу устуудьуйалар салалта толкуйунан буолбакка, биир-икки энтузиаст дьон кыамньыларынан «аллараттан инициатива, кх быыытынан» тэриллибиттэрэ. Ол дьонтон гстэрэ, таах дааны, эстээри турар хомсомуол райкомугар тирэирбиттэр этэ. Устуудьуйалар бастаан Мээ Хааласка, ээ Блгэ лэлээбит сурахтара ииллибитэ. тр буолбатаа, Сунтаарга Василий Осипов уонна Владимир Спиридонов диэн «диплома суох инженер», «тблх» уолаттар видеокиинэлэри крдрн барбыттара, ээрдэлэр, биллэриилэр баар буолбуттара. Олохтоохтор олус сэргээбиттэрэ, бэйэ тэлэбиидэнньэлэнэрин туугар харчы хомуйар тгээ да, кырыымчык хамнастарын сыыыттан кырыйан ылан бэрсэллэрин кэрэйиэ суох курдуктара. Улуус дьаалтата, баылык Александр Петров саа срээни йн, саа тэрилтэ кэскилигэр эрэнэн бастакынан тирэх буолбутун, уолаттар Москванан, Киевинэн баран аппаратура ылан кэлбиттэрин туунан сэргэх кэпсэтиилэр тахсаллара. Миэхэ ол салгынынан кэлэр «хартыыка» хайдах ооуллара, экраа хайдах бэриллэрэ йбр олох батан киирбэтэ, ити тэрилтэ дьоно миигиттэн олус ыраах, уустук эйгээ сылдьар курдуктара.