«Кэпсиэ» кэннэ а?а?астык

Арай биирдэ Василий Осипов анаан-минээн дьиэбэр кэлэн соутта. «Бииги дьинээх тэлэбиидэнньэ курдук лэлиэхпитин баарабыт. Аан бастаан «быа эфир» диэни ыытаары гынабыт. Устуудьуйаа саара олорор дьон тута экраа кстллр, крчч кинилэргэ дьиэтиттэн телефонунан ыйытыы биэрэр. Ыалдьыттары буоллаына тута хоруйдууллар. Ол эрээри онно сатаан саарар, ыытар киибит суох. Эйигин хайдах эрэ кыайыа дии саныыбын…»

Миэхэ ити ыырыы соуччу этэ эрээри… Кии, ордук айар кии буолуо, муунтуйбут, муурдаммыт курдук кэмнэнэр. Т да мин идэбинэн култуура эйгэтигэр бэркэ лэлии-хамсыы, суруйааччылар ортолоругар «эдэр, талааннаах…» диэн кэрэхсэнэ сылдьар кэмим буоллар, бэйэбиттэн тоо эрэ астыммат буолбут, олохтон туох эрэ эмиэ сааны, крээннээи ктэ-эрэйэ сылдьыбыт кэмим быыылаах. Мин, биирдэ да видеокамера диэни чугастан крбтх, устуудьуйа диэн тыл ис суолтатын билбэт, суруналыыстыкаа чугааан крбтх кии, ити этиигэ, буолаары буолан быа эфир ыытааччыта буоларга кэтэмээйдээн крбкк сблээн кэбиспитим. Айылаттан килбик бэйэм – тоо? Билбэппиттэн эбитэ дуу эбэтэр кии аналын, кырдьык, срэинэн таайара дуу?

Биэриибит аата ол кэмнээи олох харса-хабыра суох тэтимигэр сп тбээрэ, ол да курдук ис хоооннооо: «Мииринэй оройуона Саха сириттэн араыа дуо?» диэн. Ити иннинэ уопсастыбанньыктар кстэринэн Бл рн кмскр хамсааын тэриллэн, аан бастаан бтн рспблкэ рднэн экология, онтон да атын олохтоох омук кыалаларын таарыйар кэпсэтиилэр ааастык ктллбт кэмнэрэ этэ. Сунтаар демократия биигэ буолан турара.

…Култуура дьиэтин иккис этээин биир улахан хоун устар сир – устуудьуйа оорбуттар, тимир атахтартан кии утары крбт сырдык лаампалара тыкпыттар. Ыырыллыбыт ыалдьыттар: Сунтаар сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Григорьев, суруйааччы Валерий Мекумянов уонна сс кимнээх эрэ, трт кии баар курдук йдбн. «Ол остуолга олороун, маны крн саараын» диэн эттилэр. Мин микрофоннаах остуолга олорон баран иннибэр тэлэбииэр уурбуттарын крдм. Арай ол тэлэбииэр экраныгар олус да олус номоон, кэрэ да диэххэ сп, дьахтар олорор. Тугу эрэ толкуйдуур курдук, саата суох. сс сыныйан крбтм: дьахтарым мин курдук таастаах, мин курдук баттахтаах… мин курдук туттар… илиитин хамсатар… Бай, олох да бэйэм олорор эбиппин буолбат дуо! Мин итиннэ тэлэбиидэнньэ диэн кииэхэ дьиктини тосхойор остуоруйа алыптаах дойдутугар маарынныыр эйгэ эбитин соуччу арыйбытым. Бэйэбин хаан да т дьннээхтэргэ киллэрбэтэим, киллэрбэппин дааны, ол эрээри – ол мин билбэт монитор диэн тэрилбэр, лаампалар сырдык уоттарыгар сатабыллаахтык тыктарыллан олорор кэрэ дьахтарга маарыннаан ылыахха сбн билбитим. Кырдьык, экраа олорор кии дьнэ устуудьуйаа уоту хайдах сатабыллаахтык туруоралларыттан тутулуктаах. Онно олорор кии соччото суохтук кстр – сыччах режиссер уонна уоту туруорааччы буруйдара. Ону мин ол саана билбэт этим.

Киирии тылы уонна биэриим ис хооонун арыйар ыйытыылары эрдэттэн бэлэмнэнэн кэллэим дии. «Саалаа» диэн сапсыйааттарын кытта туох эрэ тл барбытыныы, саам-иэм чллрйэн, йм-санаам аыллан, хаааы эрэ йэттэн камера иннигэр лэлээн кэлбит киилии туттан-хаптан биэриини ыытан барбыппыттан бэйэм да испэр с санаабытым. «Хайа, бу миэнэ эбит буолбат дуо?» диэн санаа кыыма кылам гынан ылбыта.

Сунтаарга олохтоох устуудьуйа бастакы, устуоруйаа киирэр быа эфирэ ити курдук сааланан, икки-с чаас барбыт буолуохтаах. Крччлэр тохтоло суох ыйытыылара, ыалдьыттар сытыы кэпсээннэрэ, хоруйдара биэрии срйэн крбкк рдк крээннээхтик барарын тстээбиттэрэ. Тмгэр «мииринэйдэр арахсыахтарын баарар буоллахтарына, бэйэлэрэ бардыннар, сирбитин хааллардыннар» диэн буолбута. Уоттар умуллубуттара. Бары остуолтан хомунан туран истэхпитинэ рэн ымайбыт Василий Осипов киинээ оонньуур курдук, илиитин сибиитирэтигэр сууралаан соттоон-соттон баран кэлэн утары ууммута: «Тэлэбиидэнньээ ананан трбт эбиккин».

Кэнники да син балачча хайалы истэн кэллэим. Ол гынан баран ити Вася, Василий Петрович, кэнники судургу «Отец» («Отец Сунтарского телевидения») диэн ааттаммыт Василий Осипов эппит исти сыанабыла олоум тухары умнуллубаттыы йбр-срэхпэр хаалбыт. Кини «дьинээх тэлэбиидэнньэ курдук» лэлиэн ис срэиттэн баата миигин кынаттаабыта. Кэнники санаан крдхпнэ, ол «диплома суох инженер», – мин бастакы салайааччым, крдрн кэпсиир лээ ирдэбилин, ыйыыларын-кэрдиилэрин, такайыытын курдугу бу тухары уонна биир эмит идэлээх да, уопуттаах да кииттэн истэ илик эбиппин…

Сунтаар улууун култуураа салаатын оччолорго Зинаида Яковлевна Иванова салайар этэ. Миэхэ ыйга хас эрэ кн рн айар лэбинэн дьарыктанарбын кллр дьаал таааран срдээх чгэй кмн оорон эрэрин эппитэ. Быыыта, тэлэбиидэнньээ баран хаалыа диэн сэрэммит. Ол да рднэн, сотору буолаат мин хаан-уруу култуурабыттан уурайан, хантан да блэнэрэ, хайдах да лэлиэхтэээ биллибэт саа тэрилтээ кн, лэ гэр тбм оройунан тсптм.

Уларыта тутуу кэмин ааспыт дьон йдр буоллаххыт, ол хастыы да ыйынан хамнаы крбт, олох-дьаах да, сиэр-майгы да сатарыйыыта тургуппут кэмнэрин. Устуудьуйа лэиттэрин хамнаын улуус дьаалтата култуура лэиттэригэр тэнээн блр буолбута эрээри… Кэ-

тэиилээх хамнас кэлбит кнгэр тиийдэхпитинэ… докумуоа киллэрэри умнан кэбиспиппит, онон эмиэ биир ый кт диэн буолааччы. Эбэтэр бддьт лэиттэрин хамнастара син ботуччу соус рдээн барбытыгар, бииэхэ рдэппэт этилэр. «Эиги тэрилтэит улуус бддьтгэр киирбэт, бачча ыла сылдьаргытыгар махтаны…»

Ол оннугар лэлиирбитигэр туспа ханааллаах этибит. Т баарар ууннук тугу да крдр диэбит курдук. Василий Осипов оннугар сотору мин дириэктэр буолан хаалбытым туох да соуччута суох, буолуохтаах буолбутун курдук этэ. лэбитигэр лйэн хойукка диэри тэрилтээ сылдьан хааларбыт, дьиэ-уот диэн умнуллара. Бары кэриэтэ кэргэннэрбититтэн арахсыбыппыт, онон кэргэннээх эдэр киини лээ ылбат буола сатыырым – эмиэ арахсыа диэн. Улуус устуудьуйаларыттан бастакынан НВК ханаалыгар србэ мнтэлээх биэрии оорон тааарбыппыт. Улуус устуудьуйаларын бастакы бэстибээлин кыайыылаахтара буолбуппут. Аан бастакынан туспа счеттаах юридическэй сирэй быыытынан тэриммиппит. Айар лэбитинэн крччлэрбит срэхтэрин туппуппут эрээри, ону-маны крдрдлэр, саардылар диэн хаыаттанар да, сууттанар да тгэннэрдээх этибит. Ол тустаах кэмигэр срдээх ыарыылаах этэ да буоллар, миигин лэни тэрийэргэ, уустук тгэннэртэн сптх суолу тобулан тахсарга рэппит, буарбыт-хатарбыт кэм эбит. Дьэ итинник бэлэмнээх кии рспблкэ срн ханаалыгар кэлбит эбиппин.

4. ЫАЛДЬЫТТАР

Быа эфир ыалдьыттартан быаччы тутулуктаах. «Хантан итинник киини булан тааарды?» эбэтэр «Ити киини билэр курдук сананар этим да, дьэ олох атын ттнэн эргитэн таааран соутту дии?» диэн схпт ыйытыылары элбэхтэ истэбин.

Кырдьык, сорсуннаах булчукка дылы, суруналыыс ардыгар эмиэ «байанайдаах» сырыыланар. Ордук, «Кэпсиэ» бастакы тааарыыларыгар бэртээхэй ыалдьыттар тбэспиттэрэ биэриибит оннун-тойун буларыгар тирэх буолбута. Кэнники ыалдьыттары бэйэбит буолбакка, ыалдьыттар бэйэлэрэ биигини крдн булалларын, тылланан кэлэллэрин эбэтэр ким эрэ кими эрэ «сыбааттаан» биэрэрин курдук таыма тиийбиппит. Ону таынан, ыалдьыты крдргэ мин бэйэм биир ньымалаахпын: кинигэ мааыыннарыгар сырыттахпына кэнники тахсыбыт сахалыы кинигэлэри крбн. Онно боломтобун ордук публицистикаа эбэтэр наукаа хабааннаах суруйууларга уурабын. Дьэ маннык кинигэлэр ааптардара тус бэйэлэрэ ураты санаалаах, дьоо-сэргээ тиэрдээри иитийэхтээбит толкуйдаах буолаллар. Ол да иин лэлэрин кн сиригэр тааараллар буоллаа. Ону таынан кинилэр ктхпт тиэмэлэрэ биэрии ис хооонун т баарар тртр: кэлэр биэрии туохха ананыахтааын таба туттаы ол. Бу дьону крдн булар кэбээс: кинигэ тахсыбыт издательствотыгар эрийиэ эрэ кэрэх. Аны ханнык эмит тмслээх тлгэлэргэ сырыттахпына, эмиэ «матырыйаал» крдр курдукпун. Ким эрэ тугунан эрэ кэрэхсэттэинэ, кии да клэр, «ымсыыран» киирэн барабын уонна бэйэм тиийэммин билсэн, эмиэ биэриибэр ыырааччыбын.

Хомойуох иин, «Кэпсиээ» лэлиирим тухары ол тмслээх тлгэлэргэ тбээрим, сблээн тиийэрим биирдэ эмэ буолааччы. Тоо диэтэххэ, ксн рблэ суох лэлээбитим: чэппиэргэ, бээтинсээ сюжеттарбытын устабыт, бу киээлэргэ ууллан кэлбити мин тута крн, монтажка бэлэмниибин, куорат хойукку уулуссатынан срэ-хаама былаастаах лэм – дьиэм–лэм – дьиэм маршрутунан баран иэн сюжеттар сценарийдарын толкуйдуубун; режиссербунаан субуота, рбл киээлэри монтажка аныыбыт, онон элбэх ыырыылартан, крслэртэн, айаннартан булгунарга кэллэрим. Оннооор чугас аймаым блйгэр тиийбэккэ, улаханнык сэмэлэнэн турардаахпын. Бэнидиэнньиккэ устуудьуйаа «олоруубар» бэлэмнэнэбин (ол кн буолар планерка-мунньахха биирин ксн ол иин тиийинэн сылдьыбат этим), тылбын-спн чочуйабын, ыалдьыттарбын кытта кэпсэтэбин, кэлэр нэдиэлэтээи биэриибин толкуйдуубун, тэрээин лэтин мртэбин. Дьахтар ксэ рбл кн суунар-тараанар, оостор буоллаына, мин ону бэнидиэнньиккэ гынабын. Оптуорунньук сарсыарда сэриигэ баран эрэр кии курдук хомунан дьиэбиттэн тахсабын. Кнс генеральнай репетиция курдук ыытааччыбыт. Бу тэрээин бастаан саалыыр сахха олус кмлх буолар эбит этэ. Дьэ уонна киээ 21.00 чаастан быа эфиргэ тахсабыт, сарсыныгар, сэрэдээ, кыратык рбн.

«Кэпсиэ» аан бастакы биэриитин хайдах бэлэмнээбиппитин субу баар курдук йдбн. Ол биэрии сааланыытын скээ «Сэргэлээх» устуудьуйаа лэлиир кэммэр силис тарпыт эбит. Биирдэ университет медицинскэй институтун преподавателлэрэ Бл куоратыгар дьону кр-истэ (таарыйа быыбарга лэлииллэр быыылаах) аттанар буолбуттара, ону сырдатарга бииги устуудьуйаттан кэрэспэдьиэн барсыахтааа. Мин, айаны-сырыыны таптыыр кии, тылланан кэриэтэ онно барыстым.

Блгэ диэри университет олус нэс айаннаах оптуобуунан айаннаан иэбит. Бары бэйэ-бэйэлэрин ртн ыла билсэр, бииргэ лэлии сылдьар дьон кэпсээннэрэ диэн элбэх, элэктэрэ-хаадьылара оргуйан олорор. Онно хирург Рево Захарович Алексеев: «Дьиэ, кии лйэн лбт. Сатаан ириэрэр буоллар, лйэн лбт кии члгэр тн, быаччы эттэххэ, тиллиэн сп. Холобур, тайаы бааырдан баран хараарыар диэри кыайан сиппэккэ отуугар тннн баран, сарсыныгар сарсыарда суоллаан тиийдэххинэ, лн адаарыйан сытар, хайыы-йээ хам томут буолар дии. Ол то эти эттээн срээр тиийдэххэ, срээ тэбэн битиргии сытар буолааччы. Ол аата – кини таыттан крдхх эрэ лбт, дьиэ томут, лйбт эрэ буоллаа. Ону ити дакаастыы сатыыбын. Халлаан тымныйда да Ожоговай кииэ илиилэрэ-атахтара лйэн киирэр дьону эмтиирбэр саа ньымалары киллэрээри уопут оорорго п крд сатыыбын да, онтум йммт. Билигин ама кии лйбэт, ол буомжалар, алкоголиктар лйэн лр буоллахтарына ллннэр дааны диэх курдуктар. Хата, интернеккэ тааарбыт матырыйаалбын Канадаттан кэрэхсээн ыйыталаан эрэллэр…» – диэн кэпсээнэ йбр тэн хаалбыта. Былыр да ирбэт тоо тыыннаах курдук тырымнаабытынан хаалбыт лктэр тустарынан номохтор кии аймаы долгуталлара, кэнники киини хаан эрэ тилиннэрэргэ анаан тооруу олоххо киирэн эрэр. «Бу бырааы биэриигэ ыырар буоллар, саха дьонун сэргэхситиэх да эбит», – дии санаабытым.

Сыл курдук буолан баран «Кэпсиэ» бырайыага бигэргэнэн, бастакы биэриибин толкуйдуурбар ол «хаааска» ууруммут санаам крэйэн кэлэн, Рево Захаровиы крдбтм. Кыын оройо буолан, Ожоговай кииэ кини кн солото суох, били уопсастыбаа «туалыылларын ааспыт» дьонун илиилэрин-атахтарын быыыырга р мхс сылдьар кэмэ этэ. «Кыра п крллр буоллар, сибиинньэни лтэн баран ону быыаан, торумнаабыт санааларбын бигэргэтиэм этэ. Сыл аайы маннык таба тириитинэн кээнчэ курдуктары тиктэрэбин ээ, тоо диэтэххэ, таба ттэ сыыйа ириэрии температуратын спк тутар… Онтум саатар стэн иэр, ити дьонум кэтэн баран хаалаллар дуу, хайдах дуу…» – дьоруойум ити курдук лэ-хамнас туунан кэпсээннээх миигин крсбтэ.

Кинини тааарарга биэрии ис хооонун ханнык кстгэ дуу, йдблгэ дуу аныахха сбй? Режиссерум Любовь Васильевнаны кытта сбэлээн, биэриибитин тымныы тиэмэтигэр аныырга быаарбыппыт. Оннук сбэлээн тараспыппыт киээ Киин тэлэбиидэнньэ ханаалыгар «Холод» диэн ааттаах биэрии кстбтэ! Иккиэн тбээн крбт этибит уонна «идиэйэлэр салгыа сылдьаллар, ол иин биир кэмэ биир санаа элбэх кииэхэ киирэр дииллэрэ сптх эбит» дэспиппит.

Срн ыалдьыппыт баар буолла, ону тула бу тиэмэни арыйар, сайыннарар сюжеттар барыахтаахтар. Биэриим