«Кэпсиэ» кэннэ а?а?астык

– Хайа, ыйытыы б киирбит эбит дии, тоо киллэрэн биэрбэти?

– Оттон эрий да эрий буолаллар батта, кии туруупканы уурар да кыаа суох…

Чахчы, крччлэрим барахсаттар хаааытааар да кхтхтк, аналы булбакка соотох сылдьыыны саха омук биир уугулаан турар улахан кыалатын быыытынан крн эгэлгэ да этиилэри эппиттэр, ыйыппыттар, туруорсубуттар этэ! Саа лэлээн эрэр администратор кыыс тлпнтэн хайдах да арахсар кыаа суох биир чаас устата быыстала суох ону суруйа олорбут!

Бу биэриигэ олус уйаастык Мииринэй, Нерюнгри куоракка олорооччу саха эдэрчи дьонуттан: дьахталлартан да, эр да дьонтон киирбит этиилэри мэлдьи саныыбын. Кинилэр рспблкээ олорор, 25-тэн э саастаах, соотох сылдьар саха дьонун туунан кииннэммит биир бааны ооруохха, суорумньуну судаарыстыба суолталаах лэ чэрчитигэр киллэриэххэ эин диэн туруорсубуттар этэ. Уонна бииги биэриибит, чуолаан мин, соотох дьону тмэр хамсааыны саалаабытым курдук ылыммыттар, йдбттэр эбит этэ: олох хойукка диэри онтон-мантан тлпммн булан «били суорумньу лэлиир дуо?» диэн ыйытааччылар… Ону таынан, салалтабытыгар эмиэ тиийэллэр эбит. Биирдэ дириэктэрбит Николай Иннокентьевич: «Тоо уонна ким мин тлпммн суорумньуут нмэрэ диэн биэрдэ? Сгн лэлэтэллэрин аастылар…» – диэн кл аардаах эппитин истибиппит.

Т да «кл аардаах» диэбитим иин, ити биэрии дьон срээр тиийбитэ кэргэннэнэр саастаах дьон сулумах сылдьыылара аыйах ахсааннаах омукка улахан кыала эрэ буолбатах, иэдээн эбитин крдрр. Ол да иин дьон-сэргэ р кэмэ кэтэспит кэпсэтиилэрэ ааастык тахсыбытыттан долгуйбуттар уонна туох эрэ хамсааын буолан эрэр диэн эрэкэдийиэхтэрин баарбыттар…

«Саас кэллэ – кус кэллэ!» «Чэ, сахаа сааскы кустан ордук кэрэхсэтэр туох да суох», – диэбитэ саас кэлэн эрдэинэ биир кии. Кырдьык дааны! Ол гынан баран, бииги режиссербунаан иккиэн дьахталларбыт, булт диэн дьарыкка дьр чугааан крбтх дьоммут. Аны чуолаан булт туунан кэпсиир атын биэриилэртэн холобур ылыахпытын, ол саана булка аналлаах биэрии суох этэ. Аркадий Алексеев айан туунан биэриилэригэр куу-куобаы биирдэ эмит кыбытарын аахпатахха. Ол да буоллар, бииги туруммуппут. Кэмэ-кэрдиитэ да тооостооо: саас тыына биллэн уонна соуруу ханна эрэ ктр ыарыыта туран, кус кллэнэрэ – кллэммэтэ, хаыстан сааланара уостан тспэт таайбара кэриэтэ буолбут кэмэ этэ.

рн кытта ыырыыбытын ылынан Айыла харыстабылын министиэристибэтин лэиттэрэ уонна охотовед идэлээх эр дьон биэриибит ыалдьыттарынан буолбуттара. Крччлэри кычыгылатар «туох эрэ» биэриибитигэр баар буолуохтааа. Онуоха бииги «булт мааыыннарыгар тахсан, бириис крдтхптнэ хайдаый?» диэн санаанан умайдыбыт. Ким эрэ билэр киитэ «Царская охота» мааыыа лэлиир буолан биэрдэ, кини биигини мааыын салалтатын кытта ситимнээтэ. Онно дии, бирииспитигэр бнікл туран, бтн Саха сирэ биир киээни быа сааскы кус туунан трт устуруокалаах кплт суруйаары ркйэн ылбыта!

Мааыын ирдэбилин быыытынан, кинилэргэ баар табаардары рекламалыахтаахпыт. Мин оператордаах режиссерум баран устан кэлбиттэрин крбн: кус кэмэ чугааан, кырдьык, мааыыа кии аалынас. Дьахталлар кытта бааллар. Ордук биир, дири толкуйга тспт курдук крнээх атыылаааччы дьахтар кии боломтотун тардар. Оператор кинини чугаата-чугаата устубут. Ол саана бултуурга кэтэр анал таастар саа кэлэн, киэник таранан эрэр кэмнэрэ этэ. Мин саныыбын: арай мааыын рекламатын эмиэ «сахатытан», оонньотон биэрдэххэ? Ити камера объективыгар бэйэтэ да билбэтинэн хабыллан хаалбыт дьахтар сирэйэ олус да элбэи кэпсиир… Эмискэ мин билэр-билбэт дьахталларым эрдэрэ кустуу бараары тэринэллэрин, ону кинилэр хайдах атааралларын туунан эмиэ да кыыйар, эмиэ да таптыыр арыттаах сааралларын иститэлээбитим кулгаахпар кутуллан киирэр: «кини ол куска барар ороскуотун оннугар хас да киилэ окорочок атыылаан баран кстэммитим ордук этэ», «аны куаан ол-бу тааынан ойуурга барбат буолбуттар ээ, булка сылдьар толору кстм киниэхэ наада», «айуу-айа… сымыйанан рбтэ буолабын, биир чыркымайдаах кэллэинэ…» о.д. а…Ити йбр киирэн кэлбит этиилэртэн, мааыын табаардарыттан уонна дьахтар дирии толкуйдаабыт харахтарыттан таыллыбыт кылгас сюжет-кэпсээн тахсан кэлбитэ: дьахтар эрин кустуу барарыгар тэрийэрин туунан. Дьон ордук: «Баччааа диэри туох да тэлээи толкуйдаабатах тбтгэр саа бэргээ сс ылабын дуо? Ханньайбыт эргэтинэн да сырыттын!.. Ол эрээри… кини эрэ эргэ бэргээлээх сылдьыа дуо…» – диэнтэн клбттэр этэ. Дьахтар барахсан эрин син биир саа таастаан-саптаан ыытарын курдук ис хоооннообуппут. Реклама да ооуллубута, крччлэрбит сргэлэрин да ктхпппт. Мин ол сюжеты биир таба тайаныым, айар булумньум курдук саныыбын.

Хоооммут крэигэр кыайыылааы быаарар олус уустук этэ: ол курдук элбэх кплт киирбитэ. Биэрии кэнниттэн нэдиэлэни быа ыыппыттара. Оннооор аймахтарым, миигиттэн кытаанах бобуу баарын рднэн, тулуйбакка кыттыбыттар этэ. Хойукка диэри: «Кус туунан биэриигэр хооон суруйан ыыппытым, саатар ааан иитиннэрбэтэи», – диэччи дьону крсбн. Хайдах да барытын ааар кыах суоа. Биирэбил бириистэрбитигэр ол саана саа тахсан эрэр «Байанай» сурунаалы тэппиппит. Биир крччм нааа чгэй тыллардаах кплт ыыппытын йдбн: «Сыттык ттэ… Таптал тнэ…» диэн курдук.

Билигин крдхпнэ, биир биэрии иигэр бэйэбитигэр гонорара уонна тэрилтэбитигэр туата суох элбэх босхо рекламаны ыытар эбиппит: «Царская охота» т да бнікл туруорбутун иин, кырата суох харчыны тлхтэээ буолуо, «саа тыаа баар буоллун» диэн сс спортинг туунан сюжет устубуппут – эмиэ тустаах федерацияа н ооруу эбит, аны булт этинэн блдэлэри бэлэмниир рестораны кэпсээбиппит уонна «Байанай» сурунаалы кскэ билииннэрбиппит олох да быаччы рекламаа киирсэр буолуохтаах. Билии эбитэ буоллар, бастаан былааннаабыт тыыннаах биэриибит санаата хампаанньа салайааччытын кллр – кллээбэт быаарыытын, онтон реклама-коммерция салаата ол табаардаах тэрилтэбитин кытта торгуйдаар унньуктаах сэриилэрин н ааан, кылаана кыларыйан, уоа-крээнэ уостан, муоа-туйаа тостон, бобуллара бобуллан, сотуллара сотуллан сыккырыыр тыына эрэ хаалан экраа тахсыа эбитэ буолуо. Эбэтэр олох да тахсыа суох этэ. Ол да иин айар лэиттэр бркрээтийэни тулуйбаппыт быыылаах. Тыыннаах кыым срйэрин, лэлиэх баабыт ханнан хааларын аыйабыт.

«Срн сгэй курдук…» Кндэ эппитинии, «срн сгэй курдук…» трбт трт тылым туругуруон, саргыта салаллыан, дьылата сырдыан баарабын. Мин эрэ буолуо дуо, ордук суверенитет, национальнай оскуола концепцията йбтн-срэхпитин ркппт сх дьоно омук быыытынан уратыбыт – ийэ тылбыт туугар иэспитин сытыытык йдр туруктаахпыт. Ол да иин Дьокуускай куоракка олорор трппттэр (аІаардас тыаттан кн кэлбиттэр эрэ буолбатах) 2000 сыллар сааланыыларыгар рспблкэбит киин куоратыгар сахалыы рэтэр оскуолалар, оо саадтара элбиэхтэрин бааран, блх тэриммиттэрэ. Сорохтор оолоро ол саана соотох саха гимназията баарыгар рдк рэххэ киирии курдук улахан тургутуу моолун кыайан ааспакка, нууччалыы тыллаах оскуолаларга рэнэн саалаан эрэллэрэ, сорохтор оолоро оскуолаа киирэр саастара сотору туолаары сылдьар этэ. Бу дьону «Кэпсиээ» тааарбыт биэриим уратылаах этэ. Ол иин йд сылдьабын.

Биллэн турар, бу саханы барытын таарыйар улуу кыала туунан кэпсэтии крээннээх буолбута. Крччлэр бэйэлэрин ыйытыыларынан, этиилэринэн ыалдьыт быыытынан кэлбит рэирии министиэристибэтин, Дьокуускай куорат рэириигэ салаатын лэиттэрин отой «кмн» кэбиспиттэрэ. Мин буоллаына биэриим бтэр болдьоо бу кэлэн иэр, кэпсэтиини хайа да тгээ астыктык тохтотон, тмктр кыаа суох буолуох курдукпун. АСК диэн устуудьуйабыт э ттгэр стклэ тннк н олорон биэриилэри эфиргэ тааарары срннр салаа баар. Онно «выпускающий режиссер» диэн эппиэттээх киилээхпит. Сюжет кст турар кэмигэр: «Уон чааска тмктр кыахпыттан таыстым», – диэн илдьит ыыттым. Ол кн мин биэриилэрбин мэлдьи сблээн, хайаан крр идэлээх, эмиэ трбт тылын, култууратын туугар ууга-уокка киирэргэ бэлэм ткэн кии, Таатта Баайаатын кыыа Моника Попова «выпускающайдыыр» этэ. Сотору буолан баран, «бырагыраамаа баар биир биэриини тохтоттубут, сс чаас ааара кэпсэтэр гн» диэн илдьит кэллэ. Моникам барахсан туох эмит буолар тгэнигэр уоту бэйэтигэр ылынар курдук, хорсуннук быаарыммыт этэ. Итинник, быа эфири лэит бэйэтэ быаарыы ылынан чаас ааардыы уаппыт тгэнэ урукку ттгэр баара эбитэ дуу? Бука, суоа буолуо. Дьиэ, тэлэбиидэнньэ лэтигэр бырагыраама сокуон буоллаа дии. Болдьоххор бппэтэххинэ сааран эрэр тылы ааарыттан да АСК быа баттаан кэбиэр бырааптаах. Оннук буолуохтаах да буоллаа. Ол эрээри бу сырыыга сахабыт тылын туугар бары ол сокуону кэспиппит. Сарсыныгар дириэктэрбит Николай Иннокентьевич да, салайааччыбыт Харлампий Назарович да сэмэлиир биир тылы эппэтэхтэрэ.

«Бастакы Бэрэсидьиэн». Ардыгар кии хайдах да тумнан ааспат тгэннэрэ баар буолаллар. Холобур, 2007 сыллаахха сэтинньи 13 кнэ оптуорунньукка тбэспитэ, «Кэпсиэ» тахсар кнэ этэ. Кыбаарталлааы былааммын ооро олорон йдбтм, бу кн Михаил Ефимович Николаев 70 сааын томточчу туолар эбит. Дьиэ, улахан дьон блйдэригэр Правительство сакааынан киинэлэр да, биэриилэр да ууллааччылар. Оннук лээ салалтаа чугас, кини итээлин талаанынан буолбатаына, толоругаынан ылбыт суруналыыс тардыллар.

Михаил Ефимовичка сыыаннаах мин тугу эмит ооруохпун баарар этим. Сэтинньи 13 кнгэр тахсар биэриибэр ытыктыыр киим туунан тугу да этэн хаалбатым эмиэ сатаммат курдук этэ. Онон, ити кннээи биэриибин Бастакы Бэрэсидьиэммитигэр аныырга санаммытым. Былааммын бигэргэтэллэригэр салалтабыттан (ол саана Руслан Васильев кэлбитэ) ким да, тугу да саарбатаа: бобуохтарын туттуммуттара буолуо, сэргиэхтэрин – итини кинилэр сорудахтаабатах тгэннэрэ этэ.

Биллэн турар, ол кн Бастакы Бэрэсидьиэн олоун, лэтин кэпсиир, аналлаах блх лэлээбит документальнай киинэтэ экраа тахсыбыта. Мин биэриим ол киинэни кытта «Сонуннарынан» быысаґан тахсыахтааа. Биэриибит гэс курдук, уулуссаа тбэиэх дьон этиилэриттэн сааламмыта. Онно: «Улахан, былыргы устуоруйалаах судаарыстыбалар бэрэсидьиэннэрэ 70-тан э саастаах дьон буолааччылар. Кыах биэрэллэрэ буоллар, мин рспблкэ салайааччытынан билигин да Михаил Ефимовиы талыам этэ…» – диэн этиилэр кытта дуорайбыттара. Манна диэн эттэххэ, Россияа бу кэмэ киин былаас регионнар салайааччыларын олохтоохтор бэйэлэрэ быыбардаан талар бырааптарын быан, баарын туунан тыйыстык биллэрбит, тыыны-быары ыкпыт кэмэ этэ. Ол киээ дьон-сэргэ бэйэтин Бастакы Бэрэсидьиэнин, суверенитет саха олоор суолтатын туґунан ааастык уонна истиник кэпсэтэллэригэр кыах биэрэ сатаабытым.

«Саха сирэ омуктар харахтарынан». Билигин Дьокуускайга рэнэ, лэлии кэлбит омуктары экраа тааарыы сонун буолбатах, ол да рднэн, кинилэр тахсыыларын крр мэлдьи сэргэх буолар. Оттон бииги венгр уола Чоба Месароы, кытай киитэ, «Золотой дракон» рестораны бастаан лэлэппит Федоры, ФЭИ-гэ преподавателлии сылдьар японканы, СГУ устудьуоката буолбут кореянканы, канадканы, саха тылын рэтэр элбэх оолоох немец эр дьонун оолорунаан крдртн барбыппыт бастакы буолан, тлх кэрэхсэбили скэппитин, клн-рн кдьпптн ійдбн. Чоба самолету – «ктр аал», биэдэрэни – «солуур», ньуосканы – «хамыйах» диирэ уонна «сахалар бэйэит тыллаах эрээри тоо ону ситэри туттубаккытый» диэн сэмэлиир этэ. Омуктарбытыттан тттр рэнэр тгэннэрбит бааллара киини схтрр.