Круг

Зрэшты, тое ж сказаў Лужанін і на прэзідыуме, а Дубоўку, як ні адганяў з памяці, уваччу паўстала тая старая рэзалюцыя, якой трос перад ім на допыце сьледчы, тая сьвежая, пахкая друкарняй, «Зьвязда»:

«Патрабуем жорсткай кары агентам міжнароднай буржуазіі ў Савецкай Беларусі… Беларускі нацыянал-дэмакратызм… пранік і ў літаратурнае згуртаваньне “Узвышша”. У асобе яго былых лідэраў – Бабарэкі, Пушчы і Дубоўкі… ён стараўся пашырыць свой уплыў на ўсё згуртаваньне… Мы вітаем дбайнага вартаўніка рэвалюцыі – АДПУ, які выкрыў контррэвалюцыйную нацдэмаўскую арганізацыю…»

«Вось бачыш, – крыва ўсьміхаўся сьледчы, – гэта гавораць твае сябры, усё «Узвышша», а ты бычышся… Мы ж павінны рэагаваць на такое…»

А пад той юдаўскай «рэзалюцыяй» першы подпіс – Лужаніна, і сярод прысутных тут, на прэзідыуме, – Крапівы і Глебкі. Усіх, хто вырас з «Узвышша» і абышоў лагер…

Дубоўка ціха гладзіў сваю маісееўскую бараду, спакойна пазіраў на прысутных і думаў па-біблейску: калі б’юць па адной шчацэ, падстаўляй другую.

Прэзідыум закончыўся хутка. Аднагалосна пастанавілі прыняць Дубоўку ў члены Саюза пісьменьнікаў БССР і выдаць яму матэрыяльную дапамогу ў памеры шэсьць тысячаў рублёў – «у сувязі з рэабілітацыяй» (у сьпісе рэабілітаваных беларускіх пісьменьнікаў, зацьверджаным у ЦК, яго прозьвішча на той час стаяла апошнім – трыццаць сёмым).

…А летам агульны зьезд Саюза пісьменьнікаў абраў яго ў праўленьне.

Здавалася б – пачынай усё спачатку: пішы, узвышайся. А дзе ўзяць на тое ранейшы імпэт, ранейшыя сілы?

Ды і сябе – ранейшага…

3.

І так, ён вярнуўся на Беларусь. Вярнуўся пісьменьнікам. Праз дваццаць восем гадоў. Пісьменьнікам бяз… кніг. Бо ўсе яго кнігі за гэты час ці зьнішчылі, ці перадалі ў сьпецсхоў. Куды патрапілі і колішнія часопісныя публікацыі.

Таму трэба зьбіраць кнігу. Да лета ажывіў напісанае ў 20-я – што па захаваным, што па памяці. Назьбіралася і сьвежага. Напісанае ў высылцы, каб ня муляла вока цэнзарам, падпісаў 1958 годам… Перадрукаваў і па-слаў у Менск у выдавецтва.

Не было задаволенасьці. Адчуваў, што ня той голас, ня тыя мелодыі ў яго цяперашняга. Не дрыжаць, не трымцяць струны.

Пачаў чытаць іншых, розных, запоем. І апякло Шэксьпірава, яго 66 санет – у перакладзе Барыса Пастарнака:

Измучась всем, я умереть хочу, Тоска смотреть, как мается бедняк, И как шутя живется богачу, И доверять, и попадать впросак…

Паехаў у бібліятэку, замовіў арыгінал. Перачытаў па-ангельску. І па дарозе назад прыйшло сваё, ад Шэксьпіра ўзятае і ў сабе адпакутаванае:

Зьнябыўся я. Памерці б нават рад, Каб не глядзець на ўсю няпраўду ў сьвеце, Дзе кпіць з людзей і зьдзекуецца кат, Дзе ў рызманы адзеты праўды дзеці…

А летам прыйшоў адказ з выдавецтва: прыязджайце пагаварыць наконт кнігі.

Адразу ж і набыў білет у Менск. Якраз і супадала добра: клікаў у ванд­роўку па Палесьсі паэт Васіль Вітка, – як галоўны рэдактар часопіса «Вясёлка» арганізаваў і машыну.

У выдавецтве ж імпэт ягоны патух. Рэдактарам кнігі паставілі Алеся Кучара – крытыка-аглабельшчыка з кагорты Бэндэ. Хоць і далікатна, але пачалося: гэта адкласьці, гэта зьнімем, тут праясьніць… Не ўваходзіла ў выбранае многае з найбольш дарагога, любімага. А многае трэба было з’іначваць.

– Вы дапрацуйце, спакойна дапрацуйце, дабаўце сюды пра сьветлае, сёньняшняе, – ненавязьліва шаптаў рэдактар. – Мы ж не прысьпешваем, галоўнае – вынік.

– Ды мне ўжо і патрэбна сьпяшацца, даганяць учарашняе трэба. – Дубоўка напусьціў на лоб хмурасьці.

– А яшчэ прадмова патрэбна. Будзе добра, калі Глебка напіша. Ён жа ведае…

– Хай напіша, толькі лепш вы з ім – ад выдавецтва – дамоўцеся.

– Добра…

Ад сказанага да зробленага – не адзін крок. Да канца году ўжо і набор зрабілі, і карэктуру далі, а прадмовы не было.

Давялося зноў пасьля Калядаў ехаць – улагоджваць справу.

Ды няма ліха без дабра! Толькі сеў у купэ, – адчыняюцца дзьверы, заходзіць пара – ён і яна, ужо немаладыя, ціхія. Прывіталіся, скінулі паліто, прыселі. Твар у твар. Мужчына насупраць. Вучоная залысіна, валасы зачэсаны набок, густыя бялявыя бровы, вочы як з мінулага глядзяць…

– Гаўрыла, ці ты?! – Дубоўка ажно прыўстаў ад сподзіву, плечуком выцяўся аб адкідную палічку.

А мужчына зьніякавеў, усьміхаецца, хоць і вачам сваім веры даць ня можа.

Вось так і сустрэліся, праз трыццаць гадоў, колішнія сябры-таварышы – Дубоўка і Гаўрыла Гарэцкі (з жонкай Ларысай).

– Божа мой!.. Гэта ж колькі я вас ня бачыў?! – працягваў, усьміхаючыся, Дубоўка. – Дзе вы, што вы, як вы? А прыгожыя, амаль маладыя!

– Ну, ты ўжо не загаворвайся… Хутка абодвум па шостым дзясятку стукне. І палова гэтага тэрміну, як і цябе, дзе толькі ня кідала! – Гаўрыла зірнуў на дзьверы купэ, шчыльней прычыніў іх – і загаварыў цішэй: – З трыццатага, пасьля арышту – Салаўкі, Беламорканал, наёмны геолаг, капаў шурфы… Далей – Туломская ГЭС, Кама… У трыццаць восьмым узялі па-новаму. Салікамск, Урал… А ў сорак шостым абараніў доктарскую, хоць судзімасьць тры гады таму як зьнялі…

– А як хлопцы твае?

– О-о… Дзе яны толькі з Ларысай не былі! Сыны ў мяне малайцы, шукаюць сябе. А ты ж як?

Дубоўка ўздыхнуў:

– Ды амаль як і ты… Што тут расказваць… Нікога, выпадкам, з нашых ня бачыў?

– З Ганнай Бабарэкавай перапісваюся. Яшчэ з вайны. Яна ў Кіраве тады жыла, разам з Лёляй, Максімавай жонкай. І вось – ні Адама Бабарэкі, ні Максіма Гарэцкага… І ты – як скрозь зямлю… Вясной сорак трэцяга, калі я апынуўся ў Маскве, заходзіў да тваіх бацькоў, але нікога з іх не сустрэў. Пісаў, але й адказу не было. А тут як хто нас знарок зьвёў!..

На радасьці яны схадзілі ў вагон-рэстаран па каньяк і прагаварылі да самага ранку. І нібыта з тымі – маладымі – гадамі сустрэліся.

І нібыта самі памаладзелі…

У траўні «Выбранае» падпісалі ў друк, а ў верасьні ён ужо трымаў у руках кнігу – у сіняй каленкоравай вокладцы. У гасьцініцы – ноччу – перачытаў усю. Было і адчэпнае, было і жывое. Хоць бы гэтая нізка – «Чакае ля берага човен мяне». З дарагім прысьвячэньнем «Маёй Марылі».

Куды ні паглянь – над красою краса, да восені хіліцца лета. І кветы ў расе, і на кветах раса, і ў сэрцы паэтавым кветы…

Ды і хоць бы дзеля прадмовы варта было выдавацца, дзеля падобнага: «З адлегласьці часу відаць, што крытыкі, у тым ліку і я сам, у сваіх ацэнках паэзіі Ул. Дубоўкі часта перабольшвалі адмоўныя яе моманты…».

Ох ужо гэтая адлегласьць часу!

І ўсялякая адлегласьць…

У адзін са сваіх наездаў у Менск Дубоўка завітаў у рэдакцыю часопі­су «Полымя». Выслухаў навіны, а на пытаньне «Што ў Вас новага?» не адказаў – а дастаў з кішэні кнігу «Поэзия Советской Белоруссии» і прапанаваў азнаёміцца «палымянцам». Кніга – манаграфія Залескай – была нядаўна выдадзеная пад грыфам «Інстытут сусьветнай літаратуры Акадэміі навук СССР». Закладка – на месцы, дзе «аналізавалася» паэзія Дубоўкі, беларускага буржуазнага нацыяналіста, асуджанага за… Словам, усе высновы з пастаноў 30-х гадоў. Нібыта й не зьмянялася нічога, нібыта й рэабілітацыі не было…