Круг

– Давайце лепш я прачытаю верш вашага добрага паэта Аляксандра Чаўчавадзе, прачытаю ў гонар сёньняшняга дарагога юбіляра, – і загаварыў па-грузінску, узьнёсла, разьмерана – пяцірадкоўе, а затым – свой пераклад па-беларуску:

Гады, гады, як сноў дзівосны рой Вы праляцелі шпаркай чарадой! А я такі, як быў, а я ўсё той, Непадуладны поступу часін, Бо я такі, як быў, бо я ўсё той…

І затым – зноў па-грузінску і па-беларуску яшчэ два трохрадкоўі:

Я дужы духам, хоць зусім адзін, – Паразгубляў сяброў, душы спакой, Бо я такі, як быў, бо я ўсё той. Хоць лёс мне слаў шмат горкасных хвілін, Надзею нёс, як шчыт трывалы мой, Бо я такі, як быў, бо я ўсё той…

– І няхай усе нашыя надзеі зьдзяйсьняюцца. За гэта і прапаную выпіць, – падрахаваў Дубоўка па-руску.

Змораная сябрына і паснула тут – на беразе, каля машыны. І толькі адзінокая постаць да самага ранку нерухома сядзела каля марской мяжы.

У вачах люстравалася ледзь-ледзь жывое вугольле кастра.

Адзінокія зоркі разьбегліся па нябеснай пустэчы.

Падступала хваля да ног – «А я такі…»

Другая, што шаргацела сьледам – «А я ўсё той…»

Яны паступова абжываліся. Купілі дзьвюх коз, пад вакном зноў быў агарод. І нібыта зноў усё пайшло па крузе. Вось толькі працы большала, і ён заседжваўся ў саўгаснай канторы да ночы. А з самага ранку Марыя бегла ў школу.

Прачнуўшыся, убачыў на дзьвярах эпісталу:

«Я порезала большой палец правой руки. Не знаю, как буду доить коз.

Хорошо, если бы ты пришел вовремя, хоть подержать их. Осталось много рассады, а места нет. Я прикопала её».

Ён сьпешка апрануўся, пасьнедаў – і па добрай традыцыі побач з жончыным пакінуў і сваё «пасланьне»:

Говорил я не раз – осторожно, моя дорогая. Только скроюсь я с глаз, ты уж пальчик себе обрезаешь. Буду прятать ножи, и точить их не буду я вовсе. Никакой не поможет нажим на меня в этом самом вопросе. А сегодня приду, и пораньше, насколько возможно. Будь здоровая, будь внимательна и осторожна. Уладзімер.

Вочы яшчэ раз сьлізнулі па напісаным… «Я парэзала… палец»… І яму здалося, што круг хіснуўся, і ніз яго – зноў зьверху, у той дняпроўскай вясьне 1924 году, калі пісалася:

Ты руку сваю забінтавала, маладая… Як цябе і клікаць? Маё сэрца рвецца на кавалкі і сьціскаецца тугой вялікай…

Усё праходзіць, і ўсё вяртаецца: і радасьць, і туга.

13.

Калі Марыя ўбачыла ў хаце разам з мужам дырэктара Сёмкіна і чалавека ў вайсковай форме – зьніякавела і, разгублена пазіраючы на ўсіх па чарзе, прапанавала сесьці.

– Прысядзем потым… Зьбірай мяне ў дарогу, – голас Дубоўкі разьмераны, спакойны.

А на яе найшло аняменьне. Праз сілу паварушыла галавой, абурана зірнула на «вайскоўца» – начальніка райаддзелу МДБ:

– У якую дарогу?.. За што ж цяпер?!.

Той скрывіў вусны, зьняў і пакруціў у руках фуражку:

– Ёсьць распараджэньне з Масквы… На ўсіх, хто быў у лагерах…

Агаломшаная, яна пачала зьбіраць рэчы, клала на стол, затым, забыўшы, несла назад, і ўсе ўтрох мужчыны пачалі дапамагаць.

– Ну, хадзем правядзём, – шапнуў ёй Сёмкін.

Быў люты 1949-га. З ганку сполашна ўспырхнула чародка вераб’ёў, за­кружляла над падворкам – але так і не насьмелілася зноў сесьці.

Яны марудна прайшлі да саўгаснай сталоўкі, дзе стаяла, адбліскваючы чорным лакіраваным бокам, машына.

– Вось бачыце, я прыехаў бяз варты, асабіста, – зьвярнуўся «дзяржбясьпеччык» да Марыі. – Я ведаю, які гэта чалавек…

Каля машыны іх чакала з паўсяла: і саўгасьнікі, і дзеці, і старыя (сярод іх сьпераду – дзед Атар). Жанкі плачуць. Некалькі хрыплых галасоў з натоўпу:

– Чаго гэта яго? Ня пусьцім… Гэта харошы чалавек!

Прадчуваючы нядобрае, з машыны выйшаў шафёр. Ягоны начальнік кашлянуў, сказаў гучна, як скамандаваў:

– Ну-ну, не мітынгуйце, – і на ўсялякі выпадак расшпіліў кабуру.

Аднак ад машыны ніхто не адышоў. Неспакойную паўзу перарваў «галоўбух» Мамкелі:

– Што ж… Дык давайце хоць правядзём нашага сябра па-чалавечы. Хадзем у сталоўку!

У сталоўцы ледзь хапіла ўсім месца. Увомірг зьявіліся віно і закуска. У «галаве» стала – незвычайная тройка: арыштант, яго жонка і начаддзелу МДБ. Мамкелі ўпершыню ў жыцьці адмовіўся тамадзіць. Тосты прамаўлялі па чарзе: дырэктар саўгаса, прафорг, парторг, бухгалтары, настаўнікі, работнікі… Усе словы ўхвальныя, удзячныя.

Начаддзелу спачатку слухаў уважліва, затым пачаў ківаць – у знак згоды – галавой, а калі трэба было зьбірацца, – устаў і, моцна хістаючыся ад выпітага, ледзь змог вымавіць:

– А цяпер… ваша слова… у адказ.

Дубоўка падзякаваў за добрыя словы, пажадаў усім здароўя, роскві­ту – саўгасу.

– Дасьць Бог, сустрэнемся, – падагульніў цішэй і сабраўся выходзіць, як заўважыў, што начаддзела… сьпіць, склаўшы на стале рукі. Каля яго замітусіліся мужчыны, спрабавалі раскатурхаць, аднак той толькі цмокаў языком і асалавела хітаў галавой.

– Пачакайце, – перапыніў усіх Дубоўка. – Мы ж павінны разам… – і, прыўзьняўшы з лавы цыбатае цела начаддзелу, ускінуў яго на плячо ды панёс да машыны. Затым абняў жонку, якая неўразумела глядзела на ўсё вакол, «Мы хутка ўбачымся», прашаптаў – і сам схаваўся ў машыне. Яна неяк стомна завуркатала, крэкнула – і пачала паволі аддаляцца…

А Марыю яшчэ доўга не адпускалі дадому, суцяшалі, бедавалі.

– Няўжо зноў у Сібір? Там жа такое пекла! – вохкала жонка Мамкелі.

– А ты калі паедзеш да яго? – спытаў дырэктар школы. – Спачатку ён будзе ў Зугдзідзі.

– Як жа ехаць? Урокі ж…

А той ажно абурыўся:

– Што такое: тут урокі? Там жа – чалавек!

– Ты, дарагая, кажы сьмела, што трэба: усім дапаможам! – запэўніў Марыю Мамкелі.

– Канешне дапаможам… А як жа інакш… – адзываліся галасы, многія – незнаёмыя ёй.

Назаўтра яна паехала ў Зугдзідзі, але мужа не засьпела: зраніцы яго адправілі ў Тбілісі. У дзяжурцы Марыі сустрэўся начаддзела, прыязна ўсьміхнуўся, правёў да выхаду.

– Ён ня ў камеры начаваў, а ў асобным пакоі… – сказаў на разьвітаньне. – На жаль, больш я нічога зрабіць для яго ня мог.