Круг

– Вы ім радня? – зьдзівіўся рабочы.

– Не, проста знаёмы.

– Ведаеце, няма Зіначкі. Ужо гадоў два як няма… Патанула ў рэчцы, у піянерскім лагеры…

Хадзіў вакол яе хаты, ня маючы моцы сабрацца з думкамі. Потым доўга плакалі з Зінчынай маці над невялічкай магілкай.

Ён – па-мужчынску ціха, яна – наўзрыд…

ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ

…Калі б мой друг ня згас

і за жыцьцё пазнаў бы ліха меней,

ня горш бы ён тварыў за многіх з вас,

ня горшы быў бы ў вашым пакаленьні…

Уладзімер Дубоўка.

1.

Менск – праз тры дзясяткі гадоў.

Вакзал. Гарадскія вароты… Усё новае, незнаёмае. Здаў у камеру захоў­ваньня свой хатуль з ватоўкай.

Вакол сонца, цяплынь, над асфальтам ластаўкі гарэзяць… Людзей поў­на, і ён – сярод іх…

Сонца залівала і пакойчык суда, грэла тоўстыя, салатавага колеру, сьцены, патыліцу прыязнага акулярыка – памочніка суддзі.

Акулярык уважліва перагартаў некалькі папак, знайшоў патрэбнае, нават, здалося, абрадаваўся:

– Ёсьць. Вы ёсьць у сьпісах рэабілітаваных… – Акуратна ўпісаў на асобную паперыну прозьвішча наведніка, нумар справы, расьпісаўся. – Ідзіце з гэтым у сакратарыят, там вам зробяць даведку.

Будынак суда пакідаў як ап’янелы. Думкі блыталіся, радасьць нечакана зьмянялася абурэньнем: «Дваццаць сем гадоў пакут, абразаў, гвалту, болю, маўчаньня… І пасьля – так проста: вы ёсьць у сьпісах… А тысячы, мільёны, хто застаўся там?! Навечна. Хто ім адкажа?..»

Цяпер – у Саюз пісьменьнікаў, як раіў Колас. Тут недалёка, на Энгельса…

Старшыня – Броўка – быў на месцы. Спакойна ўсьміхнуўся, нібыта ўжо чакаў, выйшаў з-за стала, першым працягнуў руку.

– А барада… А барада якая! – прыязна прыцмокнуў і запрасіў сесьці.

– Ды насядзеўся я ўжо, братка – ад трыццатага і да сёньня, – хацеў пажартаваць Дубоўка, але ўбачыў, як скамянеў Броўка: бадзёры, загарэлы твар, акуратна падстрыжаныя і ўкладзеныя на прабор валасы, толькі дзьве неспакойныя маршчыны, вертыкальныя, над носам, паміж брывамі. Добры пінжак, гальштук пад колер кашулі.

А ён – змораны ўшчэнт дарогай. Твар парэпаны, у невылечных плямах ад таёжнага гнюсу, сьсівелы, вочы ўпалі пад высокія бровы, і дачасныя маршчыны, многа маршчынаў – як сьляды жыцьцёвых бадзяньняў, як памятныя лёсавыя насечкі.

«Усё ж добра, што жонка ўгаварыла мяне прыадзецца. Нават казу не пашкадавала, прадала, каб мне касьцюм сякі-такі сшыць…», – падумаў Дубоўка мімаходзь і пачаў з іншага:

– Дык што ў нас на Парнасе новага?

– Аднаўляемся, адбудоўваемся паціху. Друкуемся, – і паказаў некалькі кніг, што ляжалі на стале. Памаўчаў, пакуль Дубоўка разглядаў іх, а затым падрахаваў: – Трэба і табе да нас паступаць… Глядзіш, і з кватэрай дапамаглі б, і грашыма. Ды і друкавацца пачаў бы.

Усё гэта для Дубоўкі прыходзіла як з іншага сьвету. У грудзях нечакана запякло, у горле перасохла. Кашлянуў – і як не сваім голасам:

– А гэта магчыма?

– Ну канешне. Вось нядаўна Звонак аднавіўся. Трэба тры рэкамендацыі, бо ты ж не ўступаў, тады, у трыццаць чацьвёртым… І даведкі аб рэабілітацыі. Па кожнай справе. – Броўка ніякавата крутнуўся на крэсьле. – Сам разумееш, такі парадак…

– Так-так, – Дубоўка нярвова прыраўняў бараду. – Мне б яшчэ з хлопцамі пабачыцца…

– З кім?

– А хто яшчэ мяне памятаць можа… З жывых… Па «Узвышшы» колішнім. Крапіва, Лужанін, Глебка…

– Гэта мы ўраз! – абудзіўся Броўка. – Адно Глебка цяпер у ад’езьдзе, на сесіі ААН, у Нью-Йорку. – Прысунуў тэлефон, хутка набраў нумар. Прапішчэлі тры доўгія гудкі, і за імі прахрыпела гучнае «Алё». – Дабры­дзень, Кандраце! – Броўка ўсьміхнуўся. – У мяне госьць, госьць здалёку і з вялікай барадой. Хоча пабачыцца з табою…

– А што за госьць?

– Дубоўка.

– О, прыехаў… – і нечакана доўгая паўза. А затым менш бадзёрае: – Ты ведаеш, аніяк цяпер не магу. Нарада ў Акадэміі. Разумееш… Ды і юбілейныя клопаты даймаюць…

Броўка паціснуў плячыма, пабарабаніў па стале пальцамі, затым – як у апраўданьне – сказаў:

– Так, Кандрату ж праз колькі дзён шэсьцьдзесят стукне. Яму народнага зьбіраюцца даць…

А затым набраў новы нумар. Зноў гудкі і «Алё» – ужо Лужанінскае.

– Прывітаньне, Амбросьевіч. – І слова ў слова тое ж: пра далёкага госьця і яго вялікую бараду.

– Ён перад табой? – у пытаньні насьцярога.

– Так.

– Калі ласка, перадай маё вітаньне. А пра сустрэчу… Папрасі на іншы раз. Цяпер аніяк не выпадае…

Броўка паклаў слухаўку і разьвёў рукамі.

– Можа, сходзім у сталоўку, перакусім, па кроплі возьмем? – прапанаваў, каб прыхаваць ніякаватасьць.

– Ды не, дзякуй, – усьміхнуўся Дубоўка. – Прайдуся па горадзе, а там зноў на вакзал, у дарогу.

– А з грашыма як? – Броўка ўстаў, каб правесьці госьця.

– Ёсьць, ёсьць грошы, не турбуйся. – Паціснуў старшынёву руку – і запытаўся ўжо ад прачыненых дзьвярэй: – А Крапіва дзе цяпер працуе?

– У Акадэміі навук, дырэктар Інстытута мовазнаўства.

– Ага-ага, – Дубоўка хітнуў галавой і разьвітаўся яшчэ раз.

Да вакзала вяртаўся прасьпектам – сонна, нясьпешна. Надзіва проста купіў білет да Краснаярску, з перасадкамі, – і ажно спалохаўся: «Гэта ж зноў – тысячы кіламетраў…»

Перакусіў у вакзальнай сталоўцы і сядзеў на пероннай лаве. Чакаючы цягнік, скурыў пачак «Беламору» (да тытуню прывучыўся яшчэ ў Мінгрэліі). І з кожнай новай папяросай на лоб успаўзала новая маршчыніна, а на вачах глыбела продумна-журботная смуга…

Вярнуўся разьбітым, зьняможаным. Суткі спаў, забыўшы пра ўсё на сьвеце. Прытрызьніў сябе маладым – у Маскве, студэнтам Брусава. Разам з ім вучацца Бабарэка, Пушча, Жылка. Вялікая бібліятэка, безьліч кніг. І ўсе – у крывава-пунсовых вокладках.

Калі прачнуўся і сеў піць гарбату, прыгадалася брусаўскае: «Острым серпом, безболезненно режущим, Сжаты в душе и восторг и печаль…»

Жонка была на працы. Узяў адзін з яе сшыткаў, пачаў пісаць сваё:

Колькі сярпом тым бязьлітасна зжата

нашых дзянёчкаў, гадочкаў і вёсен,

покуль прыйшла, не спытаўшыся, восень…

Задумаўся, перагарнуў старонку – і тэлеграмна напісаў Пушчу:

«Братка, Язэп, я быў у Менску ў Вярхоўным судзе, дзе атрымаў паперку аб рэабілітацыі. Я там бачыў і тваё прозьвішча. Так што зьбірайся дахаты.