Круг

…Яшчэ сто кіламетраў на поўнач, у тайгу. Па глыбокіх калдобінах, ажно машына церла карданам зямлю, ледзь-ледзь даехалі да Байкана. Далей сунуцца шафёр адмовіўся.

Тры дні прасядзелі на клунках, пакуль ня выручыў калгасьнік: прыехаў з Почэту па авёс. Аўса не раздабыў, але спадарожнікаў забраў. Рэчы па­грузілі на падводу, а самі пайшлі за канём – доўгіх трыццаць пяць кіламетраў тайгой.

Чым далей – тым больш даймаў гнюс. Усё ў перамешку: камар, машкара, макрэц… Не прысесьці, не спыніцца. Бачачы пакуты Марыі, калгасьнік даў ёй сваю сетку. І ёй ажно дыхаць стала лягчэй.

На паўдарозе конь упудзіўся, падвода наскочыла на патырчаку і перавярнулася.

Што рабіць? Разьбіраць увязаныя клункі, а затым – зноў укладваць?

І Дубоўка матнуў рукоў, падлез пад воз і перавярнуў яго назад. Толькі натужна крэкнуў…

Рушылі далей. І праз тры гадзіны ўсё зьмянілася: тайга адступіла, дарога памякчэла, а сьпераду бліснула Біруса. Яе дальні бераг быў высокім, стромістым. Як зялёны брыль на ім – густыя сосны.

15.

Сваю хаціну ён праектаваў вокнамі да вады – на прасторны разлог, дзе злучаліся дзьве таёжныя рэчкі Тара і Чайгашэт ды ўліваліся ў большую – Бірусу. Калісьці ўсю тую мясцовасьць займала тайга, аднак з ростам паселішча яна адступала, толькі сям-там заставаліся вылежыны ды пні.

З жытлом у Почаце была цэлая бяда: людзей прыязджала шмат, і прытулку ўсім не хапала. Напачатку ён жыў у склепе, куды згрувасьцілі прывезеныя рэчы. Жонка прытулілася ў каляжанкі, школьнага завуча.

Усю восень ён пілаваў бярвёны, узводзіў зруб. Зімой, калі выпадала вольная хвіліна, на санях падвозіў да будучага жытла – напрамкі, па засьнежанай і мёрзлай рэчцы – астатнія матэрыялы: дошкі на дах і падлогу, бэлькі, кроквы, руберойд.

Адрывала і даймала работа на службе. Ісьці на лесапавал не ставала здароўя: пачала балець абмарожаная ў лагеры нага. Вось і вырашыў – па жончынай парадзе – уладкавацца ў лягчэйшае, у сталярку. Купілі інструмент, і ён пачаў вучыцца новай справе. Пачынала нават падабацца – рабіць ваконныя рамы, дзьверы. Работа з дрэвам адцягвала ад змрочнага, нават супакойвала.

Пакуль толькі мог рыхтаваць загатоўкі. Даводзіць да ладу іх не атрымлівалася. А той, хто ўмеў, не сьпяшаўся паказаць: вушлыя сталяры адварочваліся і хавалі сьпіной свае вырабы…

Але ён ня гневаўся: прыкусваў язык і крахцеў далей.

Усё зьмянілася, калі да іх прыехаў кваліфікаваны сталяр, уралец Сяргей Муратаў. Кучаравыя валасы, гусарскія бакенбарды, драўляная люлька ў белых, як сьнег, зубах.

Зранку ўсёй кампаніяй узяліся за працу – ажно пар ішоў пад столь тартакоўскай стадолы. А Муратаў спакойна расьсеўся, пахукаў на рукі – і пачаў вастрыць свае жалезкі.

Пашкрэбаў Дубоўка сваю стамеску кіпцем – і таксама палез па напільнік.

– Во гэта, браток, правільна, – заўважыў яго Муратаў. – Яны хутка рукі панабіваюць… Ды і якасьць адпаведная зробленаму. А мы іх хутка дагонім.

І праўда – работа пайшла мякчэй.

А падчас абеду Муратаў падсеў да Дубоўкі і далікатна пачаў:

– З цябе, бачу, столяр пакуль яшчэ неважнецкі. Аднак не бядуй. Вучыць цябе не магу – трэба норму гнаць, зарабляць. У мяне дачка ў інстытуце, грошы, разумееш, патрэбны… Дык ты сам за мной прыглядайся, пытай. Граматны ж, навучышся…

Навесну Муратаў падарыў яму прыгожыя дзьверы, разам з рамай.

– Вязі на сваё селішча, клямку сам уставіш.

І Дубоўка яшчэ больш прысьпешваў: выпільваў аканіцы (нават вакенца на гарышчы ўпрыгожыў), капаў гліну, тынкаваў сьцены, пераносіў на плячах па кладцы цэглу і складваў печ.

Марыя прыбягала на будоўлю толькі пасьля школы. Ды і чым магла дапамагчы? Прыносіла няхітры абед, а муж нечакана мог разбурчэцца:

– Калі тут абедаць? Ты толькі час у мяне адбіраеш!

І яна маўчала. Ды й што на тое адкажаш… А як пацяплела, пачала ўзьнімаць цаліну каля хаты – пад агарод.

Зноў сонца ўстала за старой тайгой. Сьлізганула па пярэстых хвалях сопак – і адарвалася ад небакраю.

У такі час ён прачынаўся. Распальваў печ, каб сагрэць выстуджаную за ноч хату. Яна стаяла на ўзвышку, даступна прадзімалася вятрамі, ад чаго не дападаў да панадворка гнюс і ад чаго, асабліва восеньню і зімой, было халадней.

Затым ішоў да рэчкі па ваду. Сьцішваўся, гледзячы на няўтомную плынь, і чакаў, пакуль ранішняе сонца не ўсьміхнецца ў яе лускавіньні. Вада віравала, на павароце кідалася на бераг – супакойвалася і бегла далей.

І ў тым няспынным бегу яму чулася такое:

Рака Біруса, а яна ж і Ана – дзьве назвы для рэчак, а рэчка адна! Над берагам скалы – адна на аднэй, адна за адну прыгажэй і вышэй. І вежы ўзьняліся да неба, да хмар, на іх павырэзваў акрасы разьбяр… Легенды і казкі – тварэньне людзей – на хвалях сваіх аднясе ў Енісей. А ён, неаглядны, складзе з іх адну – пра тое, як людзі шукалі вясну…

Але цяпер – восень.

Кароткая сібірская восень прыгожая. Пачынаецца яна яшчэ ў жніўні, з яго першым марозам. Перад сьнягамі тайга сьпяшае паказаць усё сваё хараство, усе свае пракаветныя барвы-колеры: цёмна-зялёнае, залацістае, чырвонае.

Лясныя сьцяжыны перасыпаны брусьніцамі й журавінамі.

А вось купка рабіньніку – нібы папіць да рэчкі падскочыла…

Там, дзе заканчвалася строма, ён заўважыў сухую лістоўніцу, вялікую, – якая б з паўмесяца грэла хату.

Сьпешна пасьнедаў і, паколькі ў гатар ісьці ня трэба было (Почэт, як і ўся краіна, сьвяткаваў лістападаўскае сьвята рэвалюцыі, яе трыццаць пятую гадавіну), – сабраўся па лістоўніцу. «Лішняй перад зімой ня будзе…»

Лодку яны зрабілі ўдвох з Муратавым. Лёгкую, надзейную. (Сябар адпрацаваў два гады і вярнуўся на Урал.) Праз дзесяць хвілінаў – ужо на другім беразе.

Спрактыкавана зваліў лістоўніцу, абчасаў сухое непадатлівае гольле, скаціў бервяно на калодах да берагу, прывязаў да лодкі, спусьціў у ваду.

Веславаў з імпэтам. Раз за разам вяроўка напіналася, выструньвалася з-пад хваляў, а за ёй – як сьпіна аграмаднай рыбіны – пакорна сунулася абкораная лістоўніца.

І толькі на сярэдзіне дарогі ён зразумеў, што пакора тая – падманная… На самай плыні бервяно нечакана разьвярнулася і пачало даганяць лодку.

Дубоўка актыўней запрацаваў вёсламі, але рукі ўжо наліваліся цяжкасьцю, зьбівалася дыханьне – а бервяно не паддавалася. Яшчэ некалькі адчайна-безвыніковых хвілінаў – і лістоўніца пачала перамагаць. Пацягнула за сабой і лодку, і весьляра. І ўсё хутчэй. Па юрлівай плыні – да павароту, пад пясчаную строму, на камні й драўляныя патырчакі…

І ўсё хутчэй…

Заставалася адно: перарэзаць вяроўку і «адпусьціць» бервяно. Каб зьбіць хуткасьць, яшчэ шырэй расставіў вёслы.

Да сутыкненьня з берагам – метраў з дзесяць, і ён завеславаў на ўсю моц. Фантаны зеленаватых пырскаў шуганулі з-пад лодкі, вяроўка зноў напялася й выскачыла з вады.