Літоўскі воўк

— Але, згадзіцеся, якое супадзенне! Дык вы… далібог, не сваяк таму пісажу [2] ?

— Не. Я не маю ніякіх адносінаў да таго Дастаеўскага… Я — Дастоеўскі!

З гэтымі словамі настаўнік крыху заганарліва выставіў грудзі.

— Ну, — збянтэжаны аканом паціснуў плячыма, — добра. Вядома, Дастоеўскія — стары ліцвінскі род.

— Перапрашаю пана, я — рускі, як кажуць, маскавіт да мозгу касцей, і прашу мяне ніколі не ўблытваць у вырашэнне пытанняў крыві…

2

Пісьменніку (пол.).

— Вырашана! — перабіў маладога настаўніка аканом. — Будзеце жыць да маразоў у флігелі, а потым падшукаем вам цяплейшае месца. З абавязкамі вас азнаёміць мая жонка.

Настаўнік абярнуўся. Жонка аканома коратка зірнула на яго; маладыя людзі сустрэліся позіркамі. У гэты момант і адбылося першае здарэнне, праўда, яно засталося не заўважаным ні аканомам, ні кім з прыслугі, якая прысутнічала пры гэтай сустрэчы. Мала таго, яно, гэтае здарэнне, не адклалася, выразна не зафіксавалася, цяперашняй мовай кажучы, у свядомасці і самога настаўніка, і маладой пані Ўрбановіч. Але ў гэты момант у вачах маладой жанчыны малады настаўнік убачыў перакулены свет: ненатоленую прагу шчасця, нязбытнае каханне, пагаслую радасць жыцця, якая імгненна заззяла, на кароценькі міг успыхнула і адразу, дзеля скрытасці і канспірацыі, згасла, падаўленая правіламі прыстойнасці, — пані Ўрбановіч апусціла вочы.

— Дарэчы — яна ж і ваша найпярвейшая вучаніца. Пані Ўрбановіч, займіцеся настаўнікам, — чамусьці крыху раздражнёна сказаў аканом.

Варта сказаць, што настаўніка чакалі даўно і ўсё было да яго прыезду падрыхтавана. Настаўнік, паводле кантрактнай дамовы, мусіў вучыць не толькі жонку аканома, але і яе незамужніх сясцёр; не толькі дзяцей батракоў, якія працавалі ў аканоміі, але і давучваць, падвучваць і перавучваць усіх, хто быў недавучаны, недаадукаваны і ў самой эканоміі, і ў недалёкім мястэчку, — за ўсіх плаціў з нейкіх сваіх як меркантыльных, так і ахвярных памкненняў цяперашні гаспадар багатай Манкевіцкай эканоміі — Ежы Ўрбановіч.

Ён не бачыў кароткай пераглядкі настаўніка і маладой жонкі, ён хутчэй адчуў небяспеку напярод, падсвядома быў да яе падрыхтаваны, і калі ўпершыню ўбачыў настаўніка, настрой ягоны ўпаў. Ён чакаў якога-небудзь ссівелага чыноўніка, які выйшаў у адстаўку, разарыўся, залез у даўгі і ад беднасці шукаў работу. А тут прыязджае, выбачайце, ледзь не сапернік ягоны ў пытаннях полу. Тут належна мець асаблівую пільнасць.

Настаўніка адразу празвалі, каб не блытаць з іншым Дастаеўскім, маскоўскім пісьменнікам, наш Дастаеўскі, звярталіся «пан Арыстокаль», на што ён не пярэчыў. Пасялілі яго ў флігелі — асобным ад будынка афіцыны памяшканні, і сталі хадзіць да яго на ўрокі. Праўда, паколькі яшчэ было шмат работы па гаспадарцы, асабліва ён не быў загружаны. Толькі падчас абложных ліпеньскіх дажджоў збіраў да свайго флігеля вучняў, але пакуль без асаблівага поспеху. Часцей блукаў па ваколіцы, знаёміўся з мясцовай інтэлігенцыяй — сваімі сельскімі калегамі, бацюшкамі і іх папоўнамі, павятовым чынавенствам, местачковымі жыдамі з маладзейшых, хто чытаў кнігі. Асаблівую ўвагу настаўніка прыцягвалі павятовыя пісары, што Арыстоклій тлумачыў захапленнем статыстыкай.

Не прайшло і месяца, як адбылося і другое, іншае здарэнне, ад якога ў эканоміі паднялася цэлая буча, дайшло да ўзроўню публічнага скандалу, папаўзлі розныя неймаверныя чуткі… Але ўсё па парадку.

5. Прынцып натуры

Аднойчы вечарам аканом зайшоў да жонкі. Зайшоў без папярэджання, як рабіў звычайна, без стуку, лічы, нечакана, бо дзверы ў пакой жонкі былі расчынены — якраз выходзіла пакаёўка. Зайшоў і заўважыў, як жонка смыкнула рукі са стала пад столік, за якім сядзела пры свечцы. Пісьмовы рыштунак — асадка і бутэлечка атраманту — сведчыў, што жонка пісала. Выходзіла, тое, што яна схавала, магло быць толькі лістком паперы.

Пан Ежы не падаў выгляду, што заўважыў гэты рух, — і не ад выхавання, гжэчнасці, але ад таго, што ён яму падаўся зусім не падазроным — ці мала якія таямніцы могуць быць у жанчыны, ды яшчэ маладой, — дзённік, да прыкладу, ці ліст сяброўцы, у якім яна прызнаецца пра сваё, хацелася думаць, шчасце. Падышоў да жонкі, каб пацалаваць нанач — гэтак было заведзена. У пацалунку адчуў нязвыклую паспешлівасць і нават празмерную стараннасць.

— Аксана піша каму?

Спытаў проста так, механічна. Што ён мог тады падазраваць? Маладая жонка сядзела дома, кампаніі з чужымі мужчынамі не вадзіла. Вядома, сумна. Якая ж то радасць — стрыечныя сёстры ці балбатун Стасік? Каму ж магла ягоная жонка пісаць? Нікому. Але спытаў, а жонка адказала:

— Пані Цэцылі… Цыдулачку… Запрашаю ў госці…

Пры гэтым жончын твар крыху пацямнеў, што пры бляклым святле свечкі магло азначаць толькі адно — Аксана пачырванела. Яна заўжды чырванела, калі змушалі гаварыць няпраўду. Несапсаваная натура… Гэта не Стасік, які лжэ, як барон Мюнхгаўзен.

— Перш чым запрашаць у госці, мая ясачка, належна параіцца з чалавекам больш вопытным, — сказаў звыклым павучальным тонам аканом. — Я твой муж, а ты мне жонка. Па Закону Божаму жонка…

— Зноў, пане, мне быць адной? — перабіла яго Аксана.

Яна заўжды так звярталася да мужа. Не на «вы» і не на «ты», а толькі «пан»… Аканом ваяваў-ваяваў з гэтым звароткам і стаміўся. Сам на людзях называў жонку «пані Ўрбановіч».

— Мне здавалася, ваша цётухна заўшэ прыемны госць у вашым… у нашым доме, — сказала жонка.

— Вось так, мая красачка, у нашым доме, а не «вашым». Бо мы цэлы год жывём у нашым доме… А што да пані Цэцыліі, дык… — Твар пана Ўрбановіча перасмыкнула. — Яе гасцяванні сядзяць мне ў гардле. Ды яшчэ гэты Станіслаў… Язык, выбачай, як хвост авечы. — Аканом прыгнуў галаву, мезеным пальцам дакрануўся да кончыка носа. — Але, яскулка, калі табе сумна, запрашай і пані Цэцылю…

Аканом гаварыў, зразумела, па-польску, але ўстаўляў і тутэйшыя словы. Часам тутэйшых словаў было болей, чым польскіх, і тады польскія словы выглядалі ўласна не як польскія, а ўжо як паланізмы ў іншай мове. Узяць тую ж «яскулку», што азначала ластаўку.

Аканомава жонка занялася пасцеллю, што значыла, каб муж выйшаў, бо яна збіраецца спаць. Аканом выйшаў з пакоя (уласна, сужэнскай спальні), пайшоў на вуліцу, пастаяў на свежым, вогкім паветры, паслухаў, як шумяць старасвецкія дубы ў парку ад верхавога ветру, падумаў-падумаў і паклікаў ад стайні свайго памочніка Мондрыка. Адвёў пад дрэвы, каб ніхто не падслухаў, шэптам загадаў не спускаць вачэй з Аксанінай пакаёўкі Ганны.

Ніколі раней жонка не выклікала лістом пані Цэцылю. Ды што тут выклікаць, калі цётка штосуботы прыязджае, ды яшчэ не вылазіць з пакояў тыднямі. З аднаго боку, гэта карысна жонцы, як-ніяк пані Цэцыля бывала ў свеце, да самога губернатара колькі разоў на баль запрашалі. А з другога — ці не ўводзіць старая жаба ягоную маладую жонку ў якую-небудзь спакусу?

Шпегства дало ашаламляльны вынік. Таго ж вечара пакаёўка вельмі позна адзелася, абулася і пакінула афіцыну. Пайшла некуды, лічы, у ноч. Яе перанялі на беразе Гарыні, сілком, узяўшы за рукі, завялі ў стайню і выклікалі аканома.

— Васпане! Што дазваляюць сабе вашы слугі? — фанабэрна заявіла Ганна. — Што за феадальныя парадкі?

Казала яна так, бо сама была з шляхты, ды і чытаць умела.

— Аддай тое, што ты нясеш… — нягучна, але цвёрда сказаў аканом.

— Васпане… Нічога не маю… Што вы да мяне прычапіліся?

Пакаёўка Ганна ўдавала саму цноту, але фанабэрыя з яе памалу спадала, бо ведала, што жартаваць з ёю не будуць.

— Аддай па-добраму. Іначай… Загадаю абшукаць.

— Што вы, пане дабрадзею… — спалохалася дзяўчына.