Літоўскі воўк

Коні з напругай цягнулі гэты рарытэт, калёсы часта грузлі ў каляінах, налітых ад нядаўніх залеў вадою. На шчасце, паперадзе карэты, як разведчык дарогі, каціўся звычайны сялянскі вазок, упрэжаны касманогім конікам, які мераў кожную лужыну, і тады вазнічы ландары паганяў свае коні смялей.

Наўкола кепскай, прыбалочанай дарогі стаяў сыры, змрочны і маўклівы лес. Густа ўплеценыя хмелем вольхі паныла моклі ў вадзе. Праз дарогу з сытым квактаннем пералётвалі дразды. Часам коні храплі, бунтаваліся, не хочучы ісці наперад. Тады вазнічы ландары злазіў з козлаў, супакойваў коні, а з вазка саскокваў даўгашыі юнак у сурдуце, ішоў наперад і кіем праганяў з дарогі вастравухіх дзікоў, якім унаравіла зрабіць на дарозе качавіла.

Ландара ехала здалёк — з Гдыні, вазок — з Пінска. У вазку акрамя юнака з доўгай шыяй сядзелі яшчэ двое зусім маладых людзей, таксама ў сурдутах, але гімназічных, з гузікамі, на якіх блішчэў двухгаловы царскі арол. Сурдут юнака з доўгай шыяй меў высокую талію і стаячы каўнер. Касцяныя гузікі гэтага сурдута патрэскалі, і палавінкі іх паадляталі. Крысо сурдута зрыжэла або, пэўна, было абпаленым. Па ўсім было відаць, што той, хто насіў гэты колісь чыноўніцкі сурдут, насіў яго з чужога пляча, і быў гэта Ясь Кавалец, манкевіцкі парабак, якому аканом Урбановіч даручыў сустрэць ландару з каштоўным грузам у Пінску і правесці яе да эканоміі. Ясь не меў і семнаццаці, але паспеў пабачыць свет, — год ці два вучыўся ў семінарыі, потым месяцы два пражыў у самой Маскве, але не вытрымаў, захандрыў, і яго вярнулі ў родны край. Тварам юнак быў прыемны, меў тонкія рысы, але бровы заціскаліся ад малейшага ўзрушання. На пераноссі яны стваралі разоркі маршчын, ды і ўвесь лоб рабіўся нейкі буграваты. Псавалі яшчэ юнака вялікія, як у дарослага, крыху нязграбныя рукі. Але як на парабка — не дзіва.

Гімназісты падселі да Яся ў Пінску — абое мелі пераэкзаменоўку. Стась Буевіч — хлопец з доўгім цікаўным носам — запазычыўся ў навуцы па ляноце, а другі — худы, бледнатвары Людовік Бароўскі — па хваробе.

Ад дарожнай нуды юнакоў, усіх траіх, надта цікавілі пасажыры ландары. У ёй сядзеў нейкі сярдзіты пан у наглуха зашпіленым сурдуце і кацялку, гаманлівы малады чалавек у паношанай студэнцкай куртцы і маўклівая, але пасміхастая жанчына. Хто быў надзьмуты пан у кацялку, цяжка было сказаць. Малады чалавек у студэнцкай куртцы называўся Артурам, быў братам Стася Буевіча, які ехаў у вазку. Артур вяртаўся пасля вучобы ў Пецярбургу дахаты, да бацькі. Жанчына выглядала проста жанчынай — твар яе быў прыкрыты вуалькай. Хто яна, адкуль і куды трымае шлях, таксама не знаходзілася тлумачэнняў.

Вазок, запрэжаны шустрым конікам, які ведаў дарогу і ведаў, як ступаць нагамі ў глыбокія каляіны, даўно адарваўся б ад непаваротнай карэты, — паказваць дарогу на выпадак аб'езду можа і Артур, але ў ландары сядзела прыгожая, выкшталцоная, а галоўнае — таямнічая жанчына. Як маладзёнам з першым пухам на верхняй губе не праявіць цікавасць, а магчыма, кавалерства? Таму і не спяшалі наперад.

Нейкі час гімназісты гаварылі пра хваляванні ў Варшаве, пра цара, Італію, краёвую інсурэкцыю: спрачацца на тэму вольнасці краю можна было бясконца.

— Што б ні казалі, — маракаваў Людовік Бароўскі, — любата мець пашпарт уласнага краю. Жыць, як раней, пры Вялікім княстве… Нашто нам кланяцца Маскве ці Варшаве…

— Ты што, супраць Польшчы? Без Польшчы мы нішто — нуль! — аспрэчыў Бароўскага Стасік.

Калі меншы Буевіч гаварыў, ён запальчыва размахваў рукамі, падымаючы іх вышэй галавы.

— Чаму гэта? Мы і без Варшавы зможам, — пярэчыў Людовік.

— Праз палякаў мы звязаны з Эўропай. Без Эўропы мы дзікі, адсталы край. Вам, палякам, добра…

— Не называй мяне палякам… — крыўдзіўся Людовік. — Я не паляк.

— А хто ты?

— Мы — ліцвіны. Як Міцкевіч…

— Рускія мы, — уступіў у спрэчку Кавалец, які ўсё больш маўчаў, бо не любіў пустасловіць.

— Рускія? — загарачыўся Стасік. — Мо скажы — маскавіты яшчэ… Ты мо і рускі, а я — ліцвін. Ты ў Маскве набраўся маскоўскіх блох, таму…

— А ты аднымі палякамі трызніш… Па-нашаму і гаварыць забыў як. Усё пшэцеш, пшэцеш… А ты такі паляк, як…

— Ану скажы! — пагрозліва загадаў Стасік.

Кавалец змоўк. Сонца стаяла высока ў зеніце, блішчэла на альховых лісцях, у рудой, у іншых месцах чорнай вадзе. Над балотамі, там і сям парослымі купамі лазы, стаяла шызаватая смуга.

— А па мне, — раптам азваўся Кавалец, — ці розніца, які сабака кусае, — масковец, ці поляк?!.

— Ты, Ясю, на людзей так не кажы, — ускінуў руку Людовік. — Людзі, палякі ці расейцы, — не сабакі…

— Дык і праўда, — павярнуўся да Людовіка Кавалец. — Увогуле, у царкве вучаць, што любая ўлада ад Бога. Будуць маскоўцы — добра, палякі — таксама файна. Якая розніца, хто панавацьме над намі? Няма розніцы!

— Вось табе няма розніцы, а мне ёсць, — абурыўся Людовік. — Расея нашле папоў, настаўнікаў, і, глядзіш, стануць нашы ўнукі і дзеці па-маскоўску гавендаць.

— А хоць па-кітайску. — Ясь тузануў лейцамі. — Нашы ўнукі ці там праўнукі ўсё роўна будуць прадухтам нашай зямлі. Во як… Бо сказаў Хрыстос — усё роўна, ці юдэй ты, ці элін.

— Паглядзі на мудруна! — выклікнуў Стасік. — Чуў я, што ты і вершы пішаш… Ды не абы-якія, але духоўныя…

— Ну і пішу, табе дзела?

— Дык і пішы, але ж ты па-руску, па-расейску сачыняеш.

— Мне што, па-пшэцку іх пісаць? — агрызнуўся Кавалец.

— Ты хоць па-хлопску пішы, мне без розніцы, — захіхікаў Стасік, шчыпаючы кончык носа. — Але ж ты пра святое, духоўнае… Недарэмна цябе людзі свяцькам дражняць…

Кавалец са злосцю зіркнуў на малога Буевіча.

— У гімназію табе самы час, Ясю, — уздыхнуў Людовік. — А то занадта мудры. У гімназіі цябе крыху абчэшуць.

— Вас ужо добра абсклютавалі… — азваўся Ясь. — Расея вам не падабаецца…

— Ну дык пачытай нам. Пра Хрыста, фаўна і німфу… — стаў пад'юджваць хлопца малы Буевіч.

— Адкуль ты ведаеш? — Кавалец коса зірнуў на Стасіка.

— Я, братко, усё ведаю, — самазадаволена праказаў Стасік.

— Урбановічыха растрындзела? — не адставаў Кавалец. — Прызнавайся, насач!

— Ну ты! — павысіў голас Стасік. — Яна шляхетная пані, а ты — трындзець… Бядуеш, што няўдалы верш згарадзіў. Ды яшчэ, хі-хі, гекзаметр!

— Вось, асталоп, прычапіўся! — буркнуў Кавалец.

— Я асталоп? У-у, святун, свяцька, святух… — стаў дражніцца Стасік.

— Насач, насач польскі! — урэзаў Кавалец.

— Святун, святун… Семінарыст недавучаны, недапечаны, маскоўская варона, маскаль!

— Польска дупа! — крыў Кавалец.

— Ды хопіць вам, абармоты! — не вытрымаў Людовік.

— А чаго ён, грубіян гэткі… — пакрыўджана стаў апраўдвацца Стасік. — Хам ёсць хам…

Кавалец тузануў лейцы, спыніў каня і сказаў са злосцю:

— За хама — злазь.

— І злезу. — Стасік спрытна саскочыў з вазка і пайшоў пешшу.

Клунак ягоны і сакваяж усё ж заставаліся ў вазку.

Абапал дарогі пайшоў сасняк, забялелі бярозы, востра запахла жытлом: дымам, гноем. Сярод бярозак з'явіўся раптам на дарозе шэра-зялёны праваслаўны крыж, абвязаны ручнічкамі, далёка між дрэў замільгалі шэрыя стрэхі, неўзабаве з'явілася і першая хата.