Мяне няма: роздумы на руінах чалавека

Пры ўсёй відавочнай дэкляратыўнасьці гэтай тэзы, не абмінем увагай і тое, што рытарычна аблегчаная фігура хавае грувасткі падтэкст. Ён невымоўны, як і кожны падтэкст (трансцэндэнтны Бог — гэта таксама падтэкст існага)...

Мой бог, у адрозьненьне ад трансцэндэнтнага, мае інфарматыўны абрыс і лёгіку быцьця. Ён вынік амаль паэтычнай мэтамарфозы. Рэальная гісторыя этнасу ў пэрспэктыве часу ператвараецца ў ідэальную сутнасьць. У будучым рэалістычнае мінулае набывае ідэалістычныя рысы. Падзея выкрышталізоўваецца ў міт і ў якасьці міту доўжыць сваё існаваньне да верагоднамагчымай бясконцасьці, вырастаючы зь першапачатковага драбка ў празрыста-важкую шматгранную друзу, кожная грань якой зіхаціць асобым сэнсам.

Мне любы мой бог сваёй дваістасьцю, сваім сымбіёзам рэальнага і ідэальнага, але я здагадваюся, што сапраўдныя вытокі маёй любасьці ў іншым. Безь Яго я нішто, камяк жывога рэчыва, адзінае прызначэньне якога павялічыць аб’ём біясфэры на плянэце Зямля. А прыстаўшы да Яго, я сам раблюся ім.

Этнас — гэта я, памножаны на ўсю гісторыю майго народа. Этнас — гэта мой адзіны прытулак пасьля сьмерці, апошняя, хай сабе і даволі ўмоўная, надзея на несьмяротнасьць. Так я толькі памру, а калі ён зьнікне, то зьнікну і я.

Памерці — гэта мая натуральная функцыя, усяго толькі драма майго асабістага жыцьця. Зьнікнуць — трагедыя.

Вось чаму мне страшэнна хочацца, каб мой этнас застаўся, бо тады застануся і я, як адна зь незьлічоных прычынаў Яго.

Я спрычыняюся сваёй матэрыяльнай сутнасьцю да стварэньня яго ідэальнай існасьці і застаюся ў гэтай існасьці, як казюрка ў залатым бурштыне (прыгожае параўнаньне, але не дакладнае, бо застылае, нерухомае, не пульсуе).

Мяне вабіць магчымасьць тварыць творцу мяне. Трансцэндэнтны Бог статычны, ён дадзенасьць, завершаная і непахісная ад пачатку да канца. А мой бог — несупынны рух і памнажэньне ў часе і прасторы, ён тоесны працягласьці аб’ектыўнай гісторыі. Але гэта нічога не тлумачыць у маім выбары, і я павінен сказаць, чаму мяне не задавальняе звыклы Бог. Тым болей, што тая безаблічная вечнасьць, якую прапануе мне Этнас, значна саступае ў прывабнасьці райскаму прытулку ягонага канкурэнта.

Справа тут да сьмешнага празаічная — я ня веру ў Яго існаваньне. Я не магу даць веры існаваньню Бога, якога здолеў перамагчы эгаізм чалавека. Калі ня Бог, а чалавек найвялікшая каштоўнасьць, калі семдзесят кіло гуманістычна заклапочанай арганікі крочыць наперадзе, а духоўная ідэя валачэцца ў яе за сьпінай, як цень на зыходзе дня, то мяне немагчыма пераканаць, што гэты даўжэзны цень ёсьць прычынай мяне, а не наадварот. Ён мяне толькі палохае, калі я часам азіраюся. І яшчэ. Бачыце, я безумоўна і адразу паверыў бы ў існаваньне трансцэндэнтнага Бога, каб ён намаляваў хаця б адну карціну, зрабіў скульптуру, які храм альбо вежу. Мне незразумела, як Творца з такімі эстэтычнымі здольнасьцямі, з такім пачуцьцём гармоніі і пэрспэктывы змог утрымацца і не паспрабаваць сябе у дойлідзтве, жывапісе, паэзіі?

Этнас творыць несупынна. Творчасьць — перадумова яго існаваньня. Этнас — форма, вашчына, у якую кожны з нас дадае кроплю свайго жыцьця як творчага акту.

Ува ўсёй неверагодна складанай (і абсалютна нерас-працаванай) сыстэме ўзаемадачыненьняў паміж Я і Этнасам (для беларусаў да таго ж заблытанай амаль фатальна) найперш мяне цешыць магчымасьць быць далучаным да духоўнай ідэі, у сьвятле якой мой эгаізм у фанабэрыстых строях найвялікшай каштоўнасьці робіцца да сьмешнага мізэрным, дробненькім і ўвогуле чэзьне. Бо гэтаксама як трансцэндэнтнаму Богу, я не магу даць веры гуманізму, з-пад квятаста размаляванай маскі якога выглядае бляклая пыса панылай экзістэнцыі.

Экзістэнцыялізм (сьветапогляд, філязофія, мастацтва) — гэта жах сямідзесяці кіло жывога рэчыва перад сваёй бессэнсоўнасьцю. Вылучаны з агульнага кантэксту этнасу, завершаны, сам-насам чалавек — безумоўна абсурд. Ён мае сутнасьць, але пазбаўлены сэнсу. Шматлікія спробы на падставе сутнасьці чалавека вызначыць ягоны сэнс ня могуць весьці да посьпеху, бо няможна знайсьці тое, чаго няма.

Папярэднія экзістэнцыялізму філязофіі, за выняткам этыкі, не зьвярталі ўвагу на асобу, бо выразна ўсьведамлялі яе ў субстанцыі існага.

Сам-насам я — ніхто, адно вось гэтая панылая пыса, засяроджаная на двух-трох эгаістычных хаценьнях, а з этнасам у сэрцы я — ягонае сэрца, якое б’ецца ўва мне. Я — жывое сэрца міту, які стварыў мяне, і ніякай каштоўнасьці ўва мне няма і не магло быць, каб празь мяне не працякала плынь вечнасьці майго этнасу.

Зрэшты, гэта — патэтыка, спроба вымавіць невымоўнае, падтэкст. І ня варта засяроджвацца на марнай справе. У зьвязку з развагамі пра эгаізм і этнас мяне цікавіць зусім іншае. Этнас — вынік зьбегу гістарычных акалічнасьцяў ці непазьбежнасьць, прадумоўленая нейкім сэнсам? Гэта важна. Бо ў першым выпадку ён мог і ня быць, на ягоным мейсцы магло быць нешта іншае. У другім ён, акрамя сэнсу самадастатковасьці, мае яшчэ нешта, і тады ў Этнаса зьяўляецца пазагістарычная ідэя. А ў мяне — магчымасьць пазьбегнуць рыторыкі, калі я кажу: мой бог — мой Этнас.

ДЫЯЛЁГІ З БОГАМ

Куды ні абярнуся, Ён заўсёды за сьпіной.

Шалеючы, мармычу скрозь зубы:

— Цябе няма.

І адразу адчуваю хрыбтом цяжар нябёсаў, і сэрцу робіц-ца млосна.

Хай сабе.

Цябе няма. На каменных скрыжалях Майсей высек не дамову з Табой, а першую літаратурную містыфікацыю. Ён затлуміў нам галаву ўнівэрсальнай мэтафарай, і ніхто не даўмеўся запытацца Майсея: навошта Богу твая пісанка?

Цябе самога пытацца дарэмна. Ты — маўчыш. Твой схарон у бязмоўі. Ты — толькі падстава для дыялёгу...

Чалавеку няма з кім гаварыць, ён страшэнна адзінокі. Ён спрабуе пазбыцца адзіноты, прамаўляючы да жанчыны, дзяцей, людзтва, але гэтыя словы стамляюць рэхам.

І тады ён змаўкае і застаецца сам-насам. Цяпер яму няма з кім нават памаўчаць, акрамя Цябе. Затое Твае маўклівасьці яму хопіць назаўсёды.

Ты – выбаўленьне адзіноты.

Але ты і самая вусьцішная адзінота, якую толькі можна ўявіць.

І таму я пытаюся: можа, Ты выдумаў мяне адно каб самому ўнікнуць нуды? Можа, сапраўды Ты мяне вымавіў, каб было каму гаварыць з Табой?

Ты — жорсткі і панылы Шыхрыяр, які нудзіцца тысячагодзьдзі і ня мае сну ні днём, ні ўначы...

— Ты і на гэта маўчыш?

Я зважаю, што калі Ты слова, то ў кожным маім пытаньні Твой адказ.

Я зважаю, што Ты — толькі слова, і таму нязлосна пакепліваю з хітрыкаў Яана (“Напачатку было Слова, і Слова было ў Бога, і Богам было Слова”). Калі Слова было наперадзе Бога, то ўжо аніяк Яно ў Яго не магло быць, адно — наадварот.

Мяне ня вабяць антынамічныя формулы накшталт “Бог знаходзіцца ўва ўсім і па-за ўсім”* .

Яана таксама ня вабілі, і ў наступным сказе ён паспрабаваў выкруціцца з алягізму (“Яно было ў Бога спрадвеку”). Апошнім выкрунтасам Яан канчаткова заблытаў і сябе, і астатніх. А так добра пачынаў: “На пачатку было Слова... і Богам было Слова”.

Слова, што тут казаць — Бог. Цуд маўленьня — найвя-лікшы з магчымых на гэтай скрані быцьця. У параўнані зь ім нішто нават само стварэньне сьвету. Ня вымаўлены і праз маўленьне не ўсьвядомлены суплёт існага — нешта нагэтулькі жахлівае, што ня мае (і ня можа мець) роўнажахлівага слова... Узьнікаюць і гінуць галяктыкі, запальваюцца і згасаюць сонцы, плывуць над сьнягамі аблокі, туляцца ў пу-шчах зьвяры, а ў карчах рыбы... І ўсяго гэтага дзіва ніхто не заўважае, не трымае ў памяці, не беражэ да наступнага дня, і хаця сьвішча вецер,трушчацца камяні, рыкае зьвер, але вусьцішная цішыня няўцямнасьці пануе ўсюдна.