Нацыянальная ідэя. Фэнамэналёгія Беларусі

Інтэлігенты, вальнадумцы, змагары за правы чалавека (якія сьветлыя, чыстыя намеры!) ўпершыню сабраліся разам дзеля вызваленьня рабочага клясу. Чым гэта скончылася – добра вядома. І паказальна, што скончылася менавіта ў Беларусі. Іхні першы зьезд дзеля кансьпірацыі зьбіраўся пад выглядам застольля: на стале – гарэлка, пад сталом – “Капітал” Маркса. Праз 70 гадоў у парткамах усё будзе наадварот: на стале Маркс, а пад сталом гарэлка.

Сюды, у цэнтар Менску, да калыскі савецкае сыстэмы, у домік сярод чарэшняў і клёнаў, у часы росквіту камуністычнае імпэрыі абавязкова прыяжджалі галоўныя таварышы з усёй плянэты: францускі генсэк Морыс Торэз, кіраўнік ГДР Ульбрыхт, кубінскі лідэр Фідэль Кастра. Гэтаму доміку пакланяліся як храму паў-сьвету. І паў-сьвету яго праклінала.

Госпад Бог прыводзіць чалавецтва ў гэтую краіну вельмі часта. З асаблівай настойлівасьцю й значэньнем. І з кожным наведваньнем мы асэнсоўваем усё больш балюча й ясна, наколькі важна тое, што мы тут.

Сёньня маленькі домік па-над Сьвіслаччу атачаюць спаруды камуністычнай эпохі. Будынак Штабу Беларускай Вайсковай Акругі, у якой Саветы рыхтавалі армаду для ўварваньня на Захад. Гіганцкая тэлевежа, што паўстагодзьдзя тлуміла беларускія галовы бальшавіцкай прапагандай. Радыёвышка, якая колісь глушыла "Свабоду", а цяпер абслугоўвае пэйджары. Знакавы абэліск Перамогі з чырвонай зоркай, пастаўлены тут, быццам мат менскай гісторыі, афіцыйным сымбалем гораду. Вуліцы, помнікі, будынкі скрозь па ўсёй Беларусі захоўваюць амаль некранутую краіну разьвітога сацыялізму – такую ж цьмяную, правінцыйную й забытую, як і драўляны шэра-зялёны, у стылі хакі, домік-музэй I Зьезду РСДРП.

ПАРТЫЗАНКА

"Беларусь – партызанскі край," – скажуць жа, як адрэжуць!

Беларуская партызанка, 374 тысячы байцоў плюс паўмільёны сувязных, разьведчыкаў, памочнікаў, сапраўды ўяўляла сабой найбольш масавы рух супраціву гітлераўскай акупацыі на тэрыторыі СССР у гады II Сусьветнай вайны.

Уласна кажучы, беларусы партызанілі ўсю сваю гісторыю. Няўлоўнае лясное войска наводзіла жах на любога ворага: ад крыжакоў і татараў да Масквы і Гітлера.

Упершыню шырокі партызанскі рух узьнік у Беларусі падчас Невядомай вайны 1654-67 гг., калі супраць татальнай маскоўскай агрэсіі й рабаваньняў мірнага насельніцтва паўсталі сялянскія атрады "шышоў". З тае пары ўсялякі акупант – расейскі, францускі, швэдзкі, нямецкі – сутыкаўся зь дзіўнай зьявай. Беларусы моўчкі сыходзілі ў лес. Потым пачыналі зьнікаць коні, стрэльбы, жаўнеры. А потым адкрываліся й баявыя дзеяньні – праз платы, з-за дрэваў, на дарогах.

Беларуская партызанка – гэта цэлая армія "Зялёнага дубу" часоў грамадзянскае вайны, што дзеіла паміж белымі й чырвонымі – з атаманамі Кудзяярам, Карчом, Дзергачом, 48-мю буйнымі й 25-цю дробнымі атрадамі, сотнямі баявых акцыяў і цэлымі раёнамі, дзе да сярэдзіны 20-х гадоў паўстанцы трымалі ўладу.

Беларуская партызанка – гэта "Чорны кот" генэрала Вітушкі са штабам у Налібоках, які на адну ноч у сакавіку 1948 г. з 500 байцамі заняў Наваградак.

Беларуская партызанка – гэта і рэфлекс паводзінаў у стрэсе, і абарона ад псыхалягічнай агрэсіі, і фэномэн усенароднай вызвольнай барацьбы. Партызанка супрацоўвае як гадзіньнікавы мэханізм і разгортваецца адразу.

Ужо на пяты дзень вайны пад Пінскам утварыўся першы партызанскі атрад. На працягу аднаго месяца вайны на тэрыторыі Беларусі сфармавалася ўжо больш за 100 атрадаў і групаў агульнай колькасьцю больш за 2,5 тысячаў чалавек. Увосень 1943 г. партызаны кантралявалі 60% тэрыторыі акупаванай Беларусі.

Нацыянальны супраціў тоіцца ў глыбіні душы, сярод гушчараў і балотаў, у самых нетрах – і таму ён практычна непераможны. Партызанка ёсьць станам беларуса, якога дасталі.

Калі беларусы пачынаюць партызаніць – хавайся ў бульбу. За тры гады вайны беларускія партызаны падарвалі й пусьцілі пад адхон 11 128 эшалонаў, разграмілі 948 штабоў і гарнізонаў, зьнішчылі 18,7 аўтамабіляў, 1355 танкаў ды БТРаў. За адну толькі ноч з 2 на 3 жніўня 1943 г. узарвалі 42 тысячы рэек. У партызанскай вайне ў Беларусі Гітлер страціў больш за 500 тысячаў чалавек забітымі й параненымі.

“Партызаны, партызаны, беларускія сыны, – напісаў тады Янка Купала – рэжце гітлерцаў паганых, каб ня ўскрэсьлі век яны!"

У "Энцыкляпедыі Беларусі ў Вялікай Айчыннай вайне" пералік адных толькі партызанскіх злучэньняў займае 89 старонак, набраных дробным шрыфтам. І, між іншым, паведамляецца, што большасьць партызанаў складала моладзь 18 -25 гадоў.

Беларускія палявыя камандзіры зрабіліся галоўнымі героямі вайны. Леў Даватар праводзіў са сваім атрадам фантастычныя апэрацыі ў тыле ворага. Пятро Машэраў, настаўнік з Расонаў, пайшоў у партызаны з усёй сваёй 10-й клясай – і завершыў вайну камандзірам брыгады. Мінай Шмыроў, легендарны “Бацька Мінай” з-пад Віцебска, калі гітлераўцы узялі ў закладнікі ягоных жонку й дзяцей, і запатрабавалі здацца – ахвяраваў сям’ёй, каб граміць ворага.

Лідэры партызанкі – Сурганаў, Казлоў, Машэраў – у пасьляваенны час сталі кіраўнікамі рэспублікі.

Вэрмахт панічна баяўся беларускіх партызанаў, гэта факт. Толькі ў зімку 1943-44 гг. супраць іх было кінута 10 вайсковых дывізіяў. Але ўсюдыіснасьць, імклівая манэўравасьць, валоданьне ініцыятывай, раптоўныя паражаючыя ўдары – тактыка сучасных баявых апэрацыяў – паралізавалі нямецкую машыну ў вырашальныя этапы вайны. Змрочны германскі геній распрацаваў дзясяткі карных апэрацыяў – “Балотная ліхаманка”, “Сонцастаяньне”, “Чароўная флейта”, “Такавішча цецерукоў” – але яму так і не ўдалося зьнішчыць ніводнага атраду, ніводнае брыгады.

Бо беларусы не ваююць – яны партызаняць.

Беларусы не адступаюць – яны сыходзяць у лес.

Беларусы не адпраўляюць акупанта з чамаданам на вакзал – яны адразу ўзрываюць рэйкі.

Таму шалёная папулярнасьць сярод беларускай моладзі хіта NRM “Партызанская” на мяжы ІІІ тысячагодзьдзя – гэта ніякі ня шоў-бізнэс, а ясны сыгналь. Для любога акупанта.

ПОЛАЦК

Полацк – пачатак Беларусі.

Першая беларуская сталіца, гістарычны цэнтар хрысьціянства, горад сьвятых і сьвятыняў.

Месца таго самага адкрыцьця Божага, якое працяло Сэрца Эўропы тысячагодзьдзе таму, якое дагэтуль крывіць і крынічыць, наталяючы ўсю нацыю.

Тут у Х ст. упершыню прапаведваў Ісуса Торвальд Вандроўнік, і тут жа ў 992 г. узьнікла першая праваслаўная епархія. Тут быў заснаваны наш галоўны храм – Сафійскі Сабор – і зроблены наш галоўны Крыж. Эўфрасіньня, духовая апякунка Беларусі – Полацкая. Сімяон, адзін з галоўных асьветнікаў Расеі – Полацкі. Францыск, першадрукар і апостал нацыі – таксама полацкі. Полацкая крыніца дзесяць вякоў надавала празрыстасьці й натхнёнасьці беларускаму хрысьціянству.

Бацька гарадоў беларускіх, ключавы пункт транзыту з варагаў у грэкі, вечавы Полацк на правох першынца зрабіўся зародкам нашае дзяржаўнасьці й падмуркам гістарычнага дэмакратызму, а Полацкае Княства – першавобразам сувэрэннае Беларусі. Першы ўладар-хрысьціянін у Беларусі – полацкі князь Ізяслаў. Патрыярх беларускай незалежнасьці – полацкі Усяслаў Чарадзей. Ды й самы яркі беларускі гісторык сучаснасьці – безумоўна, палачанін Уладзімір Арлоў.

У хрысьціянскім Полацку скрышталізаваліся ўсе тыя бліскучыя грані й ясныя рысы, што будуць потым скразіць з глыбіняў Сярэднявечча, праменіць праз усю беларускую гісторыю сьвятлом веры й любові, і дасёньня адлюстроўвацца ў кожным значным моманьце нацыянальнай ідэі. Храм. Крыж. Кніга. Апостальскае падзьвіжніцтва. Імкненьне да сьвятасьці. Вечавы закон. Эвангельскае місіянерства.

Полацк, быццам пячатка, прастаўлены і ў "Слове аб паходзе Ігаравым", і ў перакладах Сьвятога Пісьма, зробленых Францыскам Скарынам "са слаўнага места Полацка", і ў маскоўскіх выданьнях лідэра партыі заходнікаў, што ператвараў дэспатычную Маскву ў культуровую імпэрыю – Сімяона Полацкага.

У Полацку, як у велізарным Саборы, істотна й сымбалічна літаральна ўсё.

Вось ён, на гербе Залатога Веку, беларускі Пачатак: карабель з трыма мачтамі-крыжамі ў блакітным полі на срэбнай вадзе, пад разгорнутымі ветразямі, белымі-белымі…