Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
білайыр баласы Нралы екеуіні арасы салындап бара жатанын брыннан да сезетін. Біра Арал маындаы елді Россия патшалыы Нралыа беріп хан санап указ шыармаанына, бл жрт лі з арамаында екеніне тубе етіп, баласымен блендей ашы сзге бармайтын. білайырды аны Нралыны орыс патшасы жаында екені. Тбі андай жола тсері белгісіз, ал зірге тадырын да, болашаын да орыс патшасыны дегеніне бейімдеген. Баласыны зінен де ткен орысшыл болуына, оны ес білгелі осылай трбиелеген білайырды зі себепкер еді. Енді ол Россия патшалыына деген зіні кпесін, кдігін бдан рі Нралыа ашпады.
— Солай де… — деді білайыр айтадан.
— Солай…
білайырды кенет ашу ыса алды. зімен іштей арбасып отыран баласы Нралыны бір тайпа елді ханы екенін мытып кетіп, жанында жатан хан асасыны астына алып, сойып салмашы да болды. Асасына олыны
— Солай де!..
— Солай!
Дл осы кезде ауыл жатан лкен бйбішесінен туан ызы Жанат крінді. Жанында алма тоалы тапан сегіз жасар лы Шыыс бар. Екеуі рысан адамдай тымырайысып отыран кесі мен лкен ааларына деппен слем берді. Жанат са бойлы, кесіне тартан срша ыз. Тр-келбетінде слулытан грі ткаппарлы, айсарлы басым. Киген киімі де ауылды ос етекті, камшат брікті, алтын сыра, кміс шолпылы бойжеткендеріне самайды. Киімдері жауынгер кшпелі елді ат стінде скен ыздарына лайы ышам. Белінде кміс сапты анжар таан жалпа белбеу, стінде белін ынаан ыса жеді мауыты пешпент, балаын оюлаан кестелі шалбар. Аяында биік кшелі шоайма етік. Басында ндызбен діптеген шоша брік. зын шашын бгет болмауы шін шашбауымен осып белбеуіне ыстырып ойан. Нытап басан аяыны ыраына арай, ыпша белі болмашы бра тартанмен, жазы тіп, кзге арай сояулана бастаан балурайдай, дене бітісінде буыны бден атан егделік байалады. Жанындаы алма дес жалпа бет, тобылы кре бала жігітті ттас біткен тртба дене рылысы алып кшті иесі боларын крсетіп тр. Бны кигені де хан баласына таа лайы киімдер емес. Белінде анжарлы алы айыс белбеу. стінде ышам, жаасын ара барытпен кмкерген ызылт шапан. Аяында ке оныш былары етік, басында елтірі брік.
Балаларыны слемін алып, білайыр:
— Жай жрсідер ме, Жанатжан? — деді.
— Жай емес. Бгін таерте араыз жеешеме «Шыыс алаа жреді, жола дайында» депсіз. ашан жне анша уаыта барады? заа ма, лде аз кнге ме? Соны сраалы келдім.
Жанатты «араыз жееше» деп траны — кесіні алматан алан тоалы. алма есімін дрыс айта алмааннан кейін, ауыл йелдері ара кре тсіне арай араыз ханым деп атап кеткен. Бгін тнде білайыр ортаншы бйбішесі кілімайды йіне онып шыан. Бл Жаалбайлы руыны бір ататы байыны ызы болатын. Баытсыз Нрбикеден кейінгі е слу йелі. білайыра аздаан ыпалы да бар. Тнде ханны кіліні кеіген бір шаын тауып, бір жаы кпе, бір жаы назы етіп: «Хан ием, ожахмет лыды ашан- ы орыс бекінісінде стайсы, саындым ой, айтатын уаыты жеткен жо па? Орнына тоалды баласын жіберсейші, о да сойталдай жігіт болып алды ой», — деген.
білайыр ортаншы лы ожахметті зі де жасы кретін. Аманат ретінде Орынборда трып жатанына жеті жылдан асып кетті. Оны стіне Ор зеніні бойын жайлаан Жаалбайлы руы Ор бекінісі салынаннан бері зге рулардан грі здеріні кйеу баласы — Кіші жз ханына анарлым ала кз. білайыр зі де биыл ожахметті Орынбордан алып келіп, Жаалбайлы жртына — наашы еліне жібермек еді. Жиендерін кріп, ммкін Жаалбайлы да жібір, аайынны араздыы басылар деген міті де бар.
Осындай ойа бекіген хан араыз тоалына таерте «Шыысты дайында, алаа жреді» деп бйыран. Ханым: «Не шін, анша уаыта жреді?» деп срауа бата алмаан. Ханны сыры йелдеріне млім, з еркімен бірдеме демесе, срап одан ештее де біле алмайсы. Сондай мінезіне аны араыз бике ндемей ала берген. Тек йіне Жанат келгенде ана «Баламды айда апарма? анша уаыта? Неге апарма? Біліп бер» деп жалынан. Ал білайыр болса, зге балаларына атал боланымен, Жаната келгенде жаны блек, оны айтанын екі етпейді.
— Шыыс за уаыта барады. Ммкін бірер жыл ауыла айта оймас, дрыстап дайындасын, — деді.
Шыыс сп-ср боп кетті. Баласыны кенет згерген трін кріп, білайыр сл жібіді.
— Жігіт болып алды, саан да шет жртты крген жн. Тлім-трбие, нер йренуі керек, — деді.
Хан жанында трандар бала жігітті аманата апара жатанына шек келтірмеді.
— Жасы, — деді Шыыс басын иіп.
білайыр орнынан трегелді. Ол баанадан бері кншыыс жаа лсін-лсін кз жіберіп аладап отыран. Сол тстан кенет ш салт атты крінді.
— дабайлар ой, — деді білайыр, — сендер ордаа айта берідер.
Жанат келе жатан салт аттылардан кзін айырмай сл трды. айтысы келмеп еді, біра кесі мен аа-інісінен ялды ма, брылып кетті. Нралы, Шыыс шеуі ауыла
арай беттеді. Келе жатан ш салт аттыны бірі дабай — кесіні хатшысы рі тілмашы. Орынбор маындаы аза ауылдарынан. Келбетті жне тепсе темір зетін жас жігіт. Осы жігітпен былтырдан бері Жанат кілдес. Крмесе саынып алады. «Осыан барам» деуге кесінен жас- анады. арадан шыана тре тымы ыз бермейді. Еркін скен хан ызы сол себептен де й ішіне білдірмей, бгінге дейін жігітпен пия кездесіп келген. Жаында азалы аласыны маындаы дата далары келмек. Кйеу келетін мезгіл таяан сайын Жанат дабайа елте тсуде. Ханны тапсырмасымен кеткен жігітті алты кн крмей алып еді, жанын ояра жер таппады…білайыр сыра те берік жан. Ал алда-жалда кіліні бір кмнін ашысы келсе оны тек Жаната ана айтатын. йткені ке балаа сыншы, Жанат заты йел боланыменен, зіне тартан атыгез, сыра берік тиы екенін білетін. білайыр Неплюевтен: Ор аласына келсін, онда білммбет хан мен Абылай слтан болады деген хабарды алысымен Орынбора жанына он бес жігіт нкер ертіп осы Жанатты жіберген. ызы арылы Неплюевке: «білммбет Жоар онтайшысы алден Церенмен жаындасалы жр. алден Церен оан Тркістан шаарын айтарса, Жоарлармен айтадан татуласпа, достыты белгісі етіп аманата бір баласын жібермек. Егер білммбет Ор аласына келе алса, одан Жоар жаына шыпаймын жне а патшаа адал ызмет істеймін деген антын алу керек. Жне білммбет сзінде труы шін бір баласын аманата тапсырсын. Ал аманат баласын келіп бергенше, зін жібермей, ттын ете трсын» деген. Жанат Неплюевке бл слемді блжытпай жеткізді. Біра кесі бл сырды ешкімге айтпа дегеніне арамай, лдеалай дабайа айтып ойды.
Осы дабайды білайыр Ор аласына келе жатан білммбетті алдынан шыаран. Кшігінен асыраан итіндей хатшысына екі-ш кн білммбетті асында болып, бар сырын біліп келуді тапсыран.
білайыр кешеден сол дабайды тыпырши ктуде еді. Белестен салт аттылар крінісімен, сабыры алмай, рі-бері жре бастады.
дабай атынан тсіп, ханны асына жаяулап келді.
— Армысыз, хан ием?
— Барсы ба, жарыным? андай хабар келді?
Кенет ханны кзі дабайды беліндегі жарыраан кміс белбеуге тсті. Кісесі де, кішкентай анжарлы ынабы да сом кмістен соылан. тте не керек, бл кміс белбеу нені тлеуі боланын білер ме еді. Ханны зіне сезіктене араанын бірден ан хатшы, титтей де абыржымай бейам тр.
Хан кдігі тез тарады. Жаната тапсырылан пиядан хатшым хабардар болып алан жо па екен деген срау оны ойына кірмеген. «Хатшыма мынадай бір аралы белбеу тартаны, — білммбет ханны менімен тіл табыс- ысы келгені ой» деп жасылыа жорыды.
— Айта бер, не естіп, не крді?
— Естігенім де, кргенім де аз. Тек бар тсінгенім, орыс патшасымен араздасар білммбет те, Абылай да жо… Ал Жоар онтайшысымен келіссз жргізулері жай улы трізді..
дабай крген-білгенін тгел айтты. Кенет білайыр лденені ойлана алды.
— астарында аылгйі Бар жырау бар ма екен?
— Жо… Кргем жо.
— Сонда алай боланы?… Бар жырау ел кзі ой. Келмеуіне араанда жрты хандарыны ойын натпааны ма?
— Білмедім. Губернатор жырауды шаырмаан шыар…
Енді олар Ордаа арай аядады.
ш кн ткен со білайыр асына Кіші жзді ырытан аса асаалдары мен батыр, билерін ертіп Ор аласына жріп кетті.
… Бір мы жеті жз ыры екінші жылы жиырмасыншы август кні Неплюев Ор бекінісіне таяу Тасткел деген жерде аза хандарымен кездесуге шатырларын тіккізді. Бдан ш кн брын жеткен білайыр Орынбор губернаторы кееске тек ана білммбет пен Абылай, Баратарды шаырып оймаанын білді. Жоар елшілері Кошка мен Бурун, оларды серіктері — араалпа батырлары Момор мен шаты да губернатор шаыруымен келгенін естіді. Екі кннен кейін Неплюевті бйрыы бойынша, білайырды екі лы Ералы мен Нралы да здеріне арнап тігілген йге келіп тсті.
Шаырылан онатарды санына араанда бл кееске орыс кімдері лкен маыз беретіні аныталды. Оан Кіші жз ханыны кзі кп кешікпей жетті де.
Неплюев жпар аыан жанаргл, азоты аралас алы шпті Тасткелді талды ойпатына елуге таяу а боз й тіккізген. зімен бірге келген екі эскадрон атты, бір батальон жаяу скеріне арнап жиырма шаты шатыр трызан. Аттарыны ер-тоымдары да, солдаттарыны киген киімдері де судай жаа. Брі мздай боп кк темірлі ару-жара асынан. ылыштарыны сары жез саптары мен мылтытарыны жалааш штары кн сулесімен жар-жр ойнайды. онатарына Россия патшасыны айбарлы кшін крсеткісі келген болу керек, Неплюев лагерь сыртына алты зебірек ойызды.