Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
Мжілісте келелі мселе сз болалы тран со, Бар жырауды Абылай дейі шаыран.
Бар кіріп келгенде, Абылай зі трегеліп, о жаынан орын берді. Жырау бір арааннан-а йде кптен бері бастары осылмай жрген адамдарды жиналанын байап, жзі жадырап сала берді.
— Арсыдар ма, жарындарым?
— Барсы ба, Арынны аиыы!
— Бармын, арысым… Сен той жасаалы жатыр деген со, ой салалы шыып едім. Брын Баян мен Ккшені арасы жаын-а еді…
— Енді алыстап кетіп пе, Бар аа?
— Жо, жаын. Біра жаын болса да алыс. Ортаа салан орыс бекіністерін ораыта жремін деп кешеуілдеп алдым. Ат-тон айыбым бар. Жырымды аласы ба, лде шерімді аласы ба?
Абылай езу тартты. Адуын жырауды «ортадаы орыс бекіністерін ораытып» деген сзінен-а сезіктеніп, гімені бтен жаа брысы келді.
— «Жырыыз» бен «шеріізді»
— Трені арадан тініші болмас, кініші болар. Шамам келсе кіндірмейін, арысым айта ой.
— Тнде тс крдім. Табытта жатыр екенмін. Басыма ілінген ш жзді жалауын ш тобыр жрт жлып кеткелі тр. Табытымны бір бйірінде арыстан, екінші бйірінде айдаар отыр. Ая жаымда бір топ рім-бтаым. Улиден тараан бір рпаым маан ран оып жатыр. асымымнан рбіген бір тентегім олына анжарын стап мені орап тр. Ал мен ліп жатсам да, екі бйірімде отыран арыстан мен айдаара кезек арап, мыналардан алай тылам деп жанталасудамын. Осы тсімді жорып берші, Бар аа?
Бар тнжырап біраз отырды. й іші де тына алды. лден уаытта барып жырау:
— Тс жору — тлкі аулаумен те, кейде ізіне дл тсесі, кейде шет кетесі, сйтсе де жорып крейін…
— Сйлеіз, кмекей улие…
— ырыа келмей табытта жатса — мірі за болады екен. Басыа жалау тігіліп, оан ш бірдей топ таласып жатса, ш жзге хан болады екенсі. Біра хан атына ие болса да, халыа ие бола алмайды екенсі. Сен лген кні шеуі ш жаа ыдырап кетеді екен. Табытта жатып, екі бйірідегі арыс- тан мен айдаардан алай ашып тылам деп орыса, ле-лгенше еліні екі бйірінде тран екі мемлекетке жалтатаумен теді екенсі… Ал ая жаыда тран рім-бтаыны ішінен бірі ран оып, бірі анжар айраса, Улиді рпаынан шыан бір тымы атын аазда, ал асымнан туан бір бала атаын майданда алдырады екен.
Абылай ндемеді.
— ндемей алды ой, слтаным. Шешуім намады ма?
— Бір рпаым атын аазда, екінші рпаым атаын майданда алдырады екен. Сонда мен зім айда аламын?..
— Басыа ш жалау боса тігілді ме? Ісіді ел натса ш жзді жрегінде аласы!
Абылайды абаы жадырап сала берді. аза: «еркекті аылы ырытан бастап толады, алпыстан бастап солады» дейді. Абылай азір ырытан жаа асып барады. Тсін жорыан сыншы жырау оны тпкі сырын дрыс болжады. Абылай — аза елін лы елдер атарында кргісі келді, хан болса сол лы елге хан болуды арман етті. Сондытан да ана жылы ттында жатан Абылайа алден Церен: «Дниеде не жаман?» деп сраанда, ол: «Дниеде аз аса баауыл, аз елге хан болан жаман» деп жауап берген.
Абылай — білайыр да, білммбет те, Бара та, Нралы да емес еді. Ол бл кезде кп нрсені тсінгенді. зіні р рекетін сол тстаы кшпелі ел ксеміні олынан келетін ммкіндігіне арай ратын. Ал тек дай алдында ана жауапкер Бар жырау болса, кнде згеріп жатан дние айшылыын кріп, «дние шіркін айда бара жатыр?» деген аздаан кмнда болатын. Сйері кк шалыны толынданып, жпар иісі аыан азаты жасыл даласы, тілегі — халыны амы.
Бар жырау немі асынан тастамайтын араай домбырасын олына алды. ла кйіне келтіріп, біраз шертіп отырды да, алыстан кркіреп келе жатан жауар блттай, уені обалжыан бір термені бастап кетті.
«Ай заман, заман-ай,
Тсті мынау тман-ай,
Істі брі кмн-ай
Осылай ол бір толап алды да, рмен арай нсерлете жнелді. Жырау салынып жатан бекіністер мен аза еліні болашаын толады.
Ол р сз шумаын латыран сайын, алпыста емес, жиырма беске жаа шыан жас жігіттей ызулана тсті. азаты ксем лдарынан, сіресе, Абылайдан ел амын ойлауды талап етті.
Жырау толауы отырандара нады ма, жрт енді домбыраны аысымен бірге имылдап, ызулана «Уа, пле!» деп осыла теселді.
Жырау бір мезет ел жайын емес, тек з басыны амын ойлаан хандарды сге келіп, кенет сзін бітірді де, олындаы домбырасын ашулана есікке арай латырып жіберді. Шабыттанан шатаы жырауды мндай детіне аны есік алдында тран атосшы жігіт домбыраны жерге тсірмей аып алды.
Бар жырау Абылайа тйіле арады.
— Бар сенгеніміз сенсі, Абылай! О жаыдаы тиытан тыламын деп, сол жаыдаы шыырауа лап кетіп жрме. Шршітті ызарынан орып, орыс патшасыны олтыына кірдім деп ант-су ішті. Ммкін, бны дрыс та шыар… Дегенмен,
«кппен кеесіп пішкен тон келте болмас», жртымен аылдас.Абылай нсіз тыдап отыр. аза даласы азір лкен обалжу стінде…
Орынбор генерал-губернаторы Неплюев Ор, Елек, Жайы бойларында орыс бекіністерін салып, аза жерін отарлау саясатын ола алса, Сібір генерал-губернаторы князь Гагарин де одан кейін алмаан. Ол бір мы жеті жз он шінші жылды зінде-а Бірінші Петр патшаа Ертіс бойына бекіністер салуды ммкіншілігі барын айтып хат жазан. Осыдан кейін бір мы жеті жз он сегізінші жылы Семей бекінісі, бір мы жеті жз жиырмасыншы жылы скемен бекіністері салынан. Бдан екі-ш жыл ткеннен кейін орыс солдаттары Ккшетау маын иемденіп, жиырмасыншы-отызыншы жылдары Амола, Баянауыл, араралы бекіністері трызылан. Бл бекіністерді бріне солдаттар келініп, Россияны шалай ткпірінен кшіп келген шаруалара жер беріп, енді бл араны біржолата оныс ете бастаан. Ал Смеке хан айтыс болан бір мы жеті жз отыз жетінші жылдан бастап, патша кіметі Амола мен Ккшетау арасына жол жргізіп, бекеттер салуа кіріскен. Бан он мыа таяу орыс жмыскерін сонау орталы Россиядан кеп тккен. Бл жол Ккшетауды тау- лы алаптарыны бойын уалай он жыл ішінде зер біткен. рине аза жеріні бл «блісінде» шонжарлар з пайын жібермеген. Жерлеріне жер осып ал- ан. Сйтіп, аза кедейі иянатты орыс генерал-губернаторымен бірге з би, слтандарынан да крген. атар оныстануа мжбр болан аза, орыс кедейлері мірді ауырлыын да, азабын да бірге тарта бастады. Осы иындыта туан бауырмалды атынас аыры екеуін бірдей апарып Пугачев ереуіліне осты. ділетсіздікке кнгісі келмеген аза аулына патша бекінісі мен хан ордасынан ел жылатан «крі ылыш» жасаы шыып трды. Біра алы халы дл бгін ыайлы саатын ктіп, Ертісті ары бетінде аза жерін шапалы алден Церенні жиырма мы скері транын білмейтін. Бар ары жеріні тарылып, малыны азайып бара жатаны. Жырау толауы да осыны айтады, халы та сол шін оны сзін ойлана тыдайды.
Ал халы кйзелісін з кзімен кріп отыран, ел амын ойлайды деген Абылайды кп ісі Бар жырауа тсініксіз еді. білммбет хана еріп, бір мы жеті жз ырыншы жылы, алден Церенге ттын болар алдында, Орынбор аласына барып, олдарына ран алып, «ол астыыза кірдік» деп патшаа ант беруі, содан кейін алден Церенні ттынынан айтып келісімен, арасында бір ай тпей, Абылай слтанны Неплюевке немере аасы Жолбарысты жіберіп «Россияа арсылы крсетпей, онымен сауда-сатты жргізуге бармыз» деп хат жазып бас июі — арт жырауды ойа шомдыран. Бл аз бол- андай, Абылай бір мы жеті жз ыры бесінші жылы Тобыл губернаторы А. М. Сухаревке «йсін руын да патша азамны ол астына алуларыызды сраймын» деп хат жолдаан. Бір мы жеті жз елуінші жылдары Абылай аза жеріне салынан орыс алаларыны жрмекелеріне зі атынаса бастаан. Ал Бара слтан білайыр ханды лтіргеннен кейін, оны орауды орнына, Кіші жзді ханыны азасына иналып, Бара слтанды «жауыз» деп, Орынбор кімдері білайырды балалары Нралы, Айшуа, Ералылармен кбірек аылдасып труын тініп Неплюевке таы хат жіберген. Осыны брі аза халыны амын ойлаан жырауа зірге тсініксіз жйттер.
«Абылай не айтар екен?» деп йде отырандар тына алды. Біра осы жртты басарып отыран Абылай з ойын аша алар ма екен? Ел лаы елу, аузынан шыан сз ерте жіпке тізілгендей боп теп-тегіс Орынбора, Тобыла, тіпті алден Церен отыран Ташкентке де ізін суытпай жетеді. Ол сзді сл кешігікіреп бодыхан да естиді. йткенмен, жауап бермей тыла алмасын білген слтан, енді Бар жырауа арай отырып сйледі:
— Ант-су ішті дейсі, лы жырау. Осындай антты «Жоара арсы ол ктермеймін» деп, ттыннан босанар алдында айын аам алден Церен онтайшыа да бергем… Ал бгін оны скерін зінен брын шаппашы болып отырмын. йткені мен шаппасам ол шабады. Сонда азаа мені ант-суымнан андай пайда?
— Жн делік… Ал батысы алай?
Абылай басын шайады:
— Орыс елі Жоар хандыы емес ой.
— Шршіт елі де оай емес. Бізге бріні де кші жетеді.
— Сол себептен де даламыза бекініс салдырып жатан жопыз ба? Россияа сйенбей, шршіттерге ттеп бере алмаймыз. Шршіттерді ойын онтайшыны зі айтан. Олардан енді Жоарды зі тыла алмай отыр.
— Шршіт бодыханы да бізді жерімізге бекініс салам десе айтесі, — деді Бар жырау.
— Онда соысамыз. йткені шршіт бізді ішімізге кіріп, орыс патшасындай бекініс салар болса, — деді Абылай, аза атаулысы л болар еді.