Отчаяние (на каз.яз.)

Бл мжілісте тікелей з басына олжа тапан тек Жнібек болды.

Келісім сз ызу жріп жатан кезде, алт еткен бір зілісте Неплюев онатарды басты адамдарын зіні шатырына жинап, азаты, алматы, баш- ртты слтандары мен батырларыны алдында тамаша бір шабытты нмен Елизавета Петровнаны указын оып шыты.

Бл указда патша азама крсеткен адал ызметі шін Жнібекке ырыз-аза халыны бірінші тарханы деген ата берілді. (Бл Россиядаы фельдмаршал дрежесімен те еді). Егер патша азама адал ызмет істесе, тархан атаы оны балаларына, рпатарына дейін мирас етіледі делінген.

Указды оып шыаннан кейін жаа тарханны рметіне барабан соылып, зебіректерден салют берілді.

ошамет крсеткен жрт гуілдесіп кетті.

— Уа, Шаша, аты бйгеден келді!

— Даы аса берсін, Жнібек!

— Тархан дегені хан дегені ме екен? арадан да хан шыады екен-ау!

— Шап ауыла, сйінші сра!

— Уа, Арын атам, бір ктерді ой аруаымды! — десіп, бкіл дала шуа толып кетті.

Тархан? Бл ай халыты тіліндегі сз. Дрежесі андай болма? Жнібекке бл атты сраалы ашан! Патша азам указын не берем, міне берем деп, Жнібекті алдына оны ызыл тлкіні йрыындай бладатты да ойды. Аыры берді-ау йтеуір. Брын зі тілектес боп жрген білайырды иялы азір алай-тлей. Бл не? ызаншаты, лде кре алмасты па? Аайынды екі адам бйгеге ат осып, аасыны аты келсе, ызанша болса, інісіні жаны кйінеді. Б да сондай бірдее… йтпесе білайыра Жнібектен жаын кім бар? Туан балалары да хана бдан арты жасылы ойлаан емес.

Жнібекке тархан аты берілгенде шаттанандары кп, жанына ызаныш шоы тсіп, кндестік сезім билегендер де аз емес. Ондайлар р клген, уанан болады. Біра, кздерінде ызар, еріндерінде кекесін ізі байалады.

Ал, Неплюевті з есебі зінде, «Бала секілді, бларды уануы да, ренжуі де оп-оай. Мндай елді басару иына тспейді. Егер біреуді мерт еткі келсе, згеден оны дрежесін жоары ктере ойса боланы».

… Жалпы келіссздер бітіп, онатар тарардан бір кн брын Неплюев дабайды таы шаырды.

— білайыр хан кптен бері Сырдарияны етегіндегі лап алан кне ала Жанкентті айтадан жндеуді срап жргенін білесі бе? — деді.

— Білем…

— Не шін екенін де білесі бе?

— Ммкін Жоара таяу трысы келетін шыар.

у тілмаш осылай деп губернаторды бетіне клімсірей арады. Губернатормен соы кездерде жиі кездесіп жрген тілмаш Неплюевті ызарлы тріне де, орынсыз айайына да йреніп алан-ды.

Неплюев з ойын онан ары сабатады.

— Ол кйреп алан аланы айта трызу шін, анша аржы керек екенін білуге геодезистер жіберуге тиістіміз. Жаында хан ордасына прапорщик-геодезист Илья Муравин барады. — Неплюев дабайа тксие арады. — Оны ызметі тек кне аланы орнын зерттеу ана болмайды. Бар хабарды соан жеткізіп трасы…

— п, тасыр, сеніміізді атауа бармын.

— білайыр Муравинді зіне патша кіметіні атынан келген кеесші деп санайды. Солай деп онымен келісілген. — Генерал клімсіреген болды. — Кеесші тілмаш емес, ханны ішінде не жатанын да біліп труа міндетті. Ал осы прапорщик баранша оны міндеті саан жктеледі…

Неплюевті зіне сенбей Муравинді жіберіп отыранына іштей наразы болып алан дабай:

— Ол міндетті мен брын да атарып келе жатан жо па едім? — деді тмен арап. — Жне жаман да атармаан секілді едім.

Неплюев з тышысыны кілін таа ждеткісі келмеді.

— Сен жаман жмыс істеп жрген жосы. Адал ебегі шін дрежеден де р алмассы… Прапорщиктен саан келер зиян жо. Бар!

— п, тасыр.

Жарты сааттан кейін дабай білайырдан кптен бері олы жетпей жрген сусар брік пен оалы шапан киді. Біра хан одан жаында зіні Ордасына Жанкентті тексеруге прапорщик Муравин келетінін, ал оны негізгі ызметі ханды аду екенін білді. Ал сол кні тнде Неплюев Петербургке, сырты істер коллегиясына: «білайыр туан баласын аманата беріп отырып, Россияа арсы шыа алмайды, біра оан сенуге де болмайды, йткені ол екі жзді жне ткаппар адам» деп хат жазды.

… Ал бл кезде білайырды орыс патшасыны алдында тек зім ана адал болып крінсем деген саясатыны арасында, Россия кімдеріне кпелеген Орта жз ханы білммбет Тркістан шаары мен оны тірегіндегі арна, Сукент, Сауран, Сыана секілді таы отыз екі аланы айтарып берем деген Жоар онтайшысыны сзіне сеніп, бір мы жеті жз ыры екінші жылы Боырауды басында алден Церенге аманат етіп, зіні кіші баласы білфейізді жіберді. Кешегі жауына бас иген бл ылыын ол бір жаынан, осы кезде Жоар онтайшысыны олына ттына тскен Абылай слтанды босатып алу шін істеген боп крінді.

Брын зіне арсы кеп, р басан адымын адып отыран Орта жз ханыны з жаына шыатын лынын сезген алден Церен ыры бесінші жылы орыс бекіністері мен аза жеріні іргелеріне жиырма мы арулы скері мен жол салуа арналан жеті мыдай адамын кеп ойды. Бны брі бгін болмаса, ерте аза жеріні дл ортасына басып кіруді дайындыы еді. лкен айас басталанша олар жаын тран аза ауылдарын дркін-дркін шауып, мазасын ала берді.

Мндай иын жадайда Орынбор кімдеріні алдында екі трлі міндет трды. Бірі, осы уаыта дейін аза даласынан жырып алан жерлерін, салан бекіністерін сатап алу болса, екіншісі, аза даласына Жоар скерін кіргізбеу.

Бнымен атар Орынбор губернаторы Кіші жзді еліне Жайы зеніні ары бетіне мал жаюды тотатуды бйырды, Жайы пен Еділді ортасында брыннан кшіп жрген кейбір рулар енді бл араны тастап, Жайыты бергі бетіне уып шыарылсын деді. Ал бан аза ауылдары кнбейтіндей ниет крсетсе, осы мадаы казак-орыстарды арулы кштеріні бас олбасшысы подполковник Ртищевке алматы арулы скерлерін азатара арсы олдануына рсат етілді. Жне алматара азатардан талап алан мал-млік, тартып алан жеріні брі здеріні арамаында алатынын айтты. Ал бндай шаралара кнбей арсылы істейтін аза ауылдарыны басшыларын, сенат зіні бір мы жеті жз ыры тртінші жылы бесінші марттаы указы бойынша «стап алып, Орынбордаы Роговик, Сібірдегі Нерчинскийді кміс шыаратын заводтарына жер аударылсын» деп жарлы етті. Бл шара аз боландай, бір мы жеті жз ыры жетінші жылы Сырты істер коллегиясы аза елі Жайы зеніні о жаына малдарын айдамас шін, бл зенні сол жаасы Каспий теізіне дейін кзді кні ртелсін деп бйырды. Бнымен атар орыс бекіністерін аза ереуілшілерінен сатау шін аза жеріне арулы скер шыаруа указ берді. Бл указ бойынша, арулы скер ызметін Жайы бойыны казак-орыстарына міндеттеді. Олара азатарды жылыларын ана айдап алу емес, здерін де ттын етіп, жер аударуа рсат етілді. «Шаш ал десе бас алатын» казак-орыстар енді ойларына келгенін істеуге еркіндік алды.

Мндай жадай тек ана Жайы бойында емес, Сібір губернаторыны арамаындаы азатара да арсы пайдалануа бйырылды.

Бл ысым жалыз аза кедейлеріне ана емес, жаында ана кеп, жаа жерге оныс тепкен орыс шаруаларына да тсті. Патша анауына шыдай алмаан бара арасында Пугачев бастаан ктеріліс белгі бере бастады. Бан аза, башрт секілді лттарды кедей тобы да осылды.

Неплюев аза елі мен патша кіметіні арасындаы ыри-абатыты бседетуді бір айласы бітім сз жргізумен атар, аза даласымен сауда-саттыты кеейте тсуде деп ойлады. Ол, тіпті, бір мы жеті жз ыры жетінші жылы Сырты істер коллегиясына берген рапортында: «Бл халыты р орытумен ана емес, кбірек сауда-сатты секілді жасылы істер арылы да баындыру жолын ойлауымыз керек» деп жазды. Егер бан аза елі кнбейтін болса, оларды кшпен баындыру шін, зіне жне Ойыл жолындаы скерді бастыы генерал-майор Штокмана Жайы аза-орыстарынан екі мы, Орынбор мен Ор бекіністеріндегі скерден бес мы солдат берілуін сраан. Тбі бл скер аз бола алса, таы алма, башрт, шоынан татарлар мен мешерлер секілді Россия патшалыына баынышты братана лттардан он мыа тарта арулы адам осылсын деген. рине, осыншама скерді Неплюев неге срап отыраны Сырты істер коллегиясына да айын еді.

Осындай жадайда аза еліні з туелсіздігін сатап алуы екіталай шаруа.

Бір жаынан жиырма мы скерін жалататып жоар онтайшысы алден Церен, екінші жаынан дл осындай скерін аза жеріне кіргізе бастаан орыс патшасы. Жан алыма енді келді. Хан мен слтандар здеріні жолын тауып жатты: бірі орыс патшасына ызметке кірді, бірі Жоар онтайшысымен ауыз жаласпа болды. Ал ара халы ше? Жерінен, бостандыынан айрылуа жаын аланын сезіп, жанталасты.

Орыс патшасы арылы «жма орнатам» деген білайырдан да, Жоар онтайшысы арылы тынышты келем, атамекен Тркістаныды айтып перем деген білммбеттен де халы суий бастады. Білегін сыбанып жіберіп, ол енді батыр жігіттеріні соына ерді. Орыс патшасы салдыран бекіністерді шапты, керуендерін тонады, патша солдатыны олынан бір шаруа лсе, оны нын екі есе айтаруа тырысты. Осылай Кіші жзді кп рулары ата онса, Орта жзді жігіттері де бос алмады. білммбет ханнан крі, енді олар з араларынан шыан Баян, Малайсары, Бгенбай, Барбай, Олжабай, Елшібек секілді батырларыны жасаы боп, тс-тстан Жоар онтайшысыны стемдігіне арсы шыты.