Отчаяние (на каз.яз.)

Олжабай енді жорыты тастап, олына домбыра ап, ел ыдырып, халыны м-зарын жырлауды аншалы арман етсе де, жаугершілік заман мрша бермеді. зірге бар олынан келгені, зі секілді н мен кйді асаан, біра олы оан жетпей жрген, жас дарындара жрдем беру ана. Ондай жасты р асына ана ертіп жрмей, атсызына ат берді, йсізіне й берді. Осындай жасты бірі ата-анасынан жетім алан он жеті жасар Ктеш аын еді. Олжабай оны зіне серік етті. зі жете алмаан нер иясына Ктешті жетуін тіледі.

Осы а жрек, ескі досы Олжабай енді, міне, Абылайды анын ішуге аттанан топпен бірге келе жатыр.

Жо, бл жай ереуіл емес, халы наразылыы бден шегіне жеткен анды ереуіл.

Абылайды кенет ешкімні ойына келмеген оыс шешім алуына осы жадай себеп болды.

— Келе жатан Арын ереуілшілеріне арсы шыпай-а, бой тасалай трайы, — деді ол.

— Сонда біз айтеміз? — деп ауылда алатын атын-алаш, крі-ртадар шу етті. — Бекболат жігіттерін біз алай тотатамыз?

— Арын жігіттерін тойа дайындалан таамдармен жасылап арсы алыдар! Иілген басты ешкім де шаппайды, — деді слтан.

Абылай соны айтты да жігіттерін ертіп, бел асып жріп кетті. йі тігулі, жгі жинаулы, азаны асулы алды. рістегі малына да тимей, дейі ауыл тірегіне тастады. Келер жауды арсы алу ктуші жігіттер мен йелдерге ана міндеттелді.

Екпіндеп жеткен ереуілшілер мны крген со, крт басылды. Бл — Абылайды з айыбын тсініп, кешу срааны деп, басалы айтушылар да табылды. здері шаршап, арындары ашып келген жрт мал сойып, азан ктеріп жатан ауыл адамдарымен кей-кей табысып кетті. Аздан кейін азандаы ас та пісіп, жігіттер ауылдасып, кенелді де алды.

Дл осы стте анадайдан аттан тсіп жаяулап келе жатан Абылай слтанны зі де крінді. асында бір-екі адамы мен талай жорыа бірге аттанан Трсынбай батыр ана бар.

Ботаанны немере аасы апан мерген ара шиті мылтыын отап жіберіп, Абылайды атпа боп тізерлей отыра алып еді, Бекболат би аырып жіберді:

— Алдыа келсе кені нын кеш деген. Тотат!

апан мерген орнынан амалсыз трегелді.

Абылай слем беріп, топ ортасына кіре берген. Сол уата клдене тран бір бозбала жігіт оны алдына жетіп барып, кілі домбырасын аып-аып жіберді де, шырап оя берді.

«Абылай, Ботаанды сен лтірді,

Есіл ер жазыы жо неге лтірді,

Слтаным, арашымен дауыл болып,

стіне а орданы ол келтірді.

Абылай, кйіп кетті салан ала,

Мейрама не еді сені жапан жала?

Жанайды бгінгі кн босатпаса,

Болады ерте жесір атын-бала!»

Бл жігіт — Арынны ішіндегі Сйіндік руынан шыан Ктеш аын еді.

Бдан кейін билер дауы басталды.

Абылай зін кінлі санап, Ботаанны лімі шін ш кісіні нын — райсысы атан бастаан тоыз арадан, жиырма жеті бас мал, оан оса ат-шапан айып тледі. зін атпа болан апан мергенге мылтыыны арымы айтпасын деп, ал оны стап алан Бекболат биге, лімге имаан жасылыы шін деп, ндыз жаалы кзен ішік пен бір-бір жора мінгізді. Екі жа бітімге келіп, жанжалды аяы тойа ласты.

Арынны бл келген ереуілді тобынан Абылай слтан екі затты бйіріне атты тйді. Бірі — арамаыдаы бара зіе арсы шыса, онда тре ісіні ара аланы. Ашуланан халы жараланан арыстаннан кем емес, зіді жарааттамай тынбайды. Тремін деп басынба, жазамен ытырам деме, шама келсе баурыа тартып ашуын басуа тырыс. Екінші тйгені, сырт жауы болса, оан ел болып арсы шыасы, не басын аласы, не ан сорпа етіп уасы… Ал з еліні ай тентегіні басын кесіп ртасы? Мндай халыты билеуді жолы блек. Арыстанды темір торда стаса ана ауіпсіз. Халыты да немі темір торда стай біл. Мейлі ол саан аырсын, айбат крсетсін, брібір шаба алмайды, мерт ете алмайды. Ал бар халыа темір тор ру ммкін бе? Жо, халыа деген темір торы, р ана жалааш ылыш скері емес, ол аылы, айла…

Абылай ле-лгенше осы екі тжырымын блжытпай орындауа тырысып тті.

асымны сндет тойы сол кні-а тс ауа басталан. Шабуылдан аман алан слтан аулы келген онатарын тік трып ктті. Крес, ккпар, бйге, айтыс, сайыс — брі болып, тойа жиналан топ ертеіне тарады.

Слтан ордасында енді тек осы Ккшетау, араткел, Атбасар, ызылжар маайындаы Орта жзді басты адамдары мен Абылайды зегілес батырлары — Арын тайпасына жататын Бсентин руынан Сырымбет, Малайсары; аржас руынан Олжабай; Тараты руынан Байозы; лытаудаы Бааналы руынан Оразымбет; Керей руынан Трсынбай батырлар алды. Бл жиына жер шал-ай боп Арынны аты шулы батырлары Шаша Жнібек, анжыалы Бгенбай, Алтай руынан аайынды ш брі Жанза, Жолдыбай, Сегірбай; Найманнан аракерей абанбай, Кіші жзді батырлары Тайман мен Быбай, Абылай слтанны е жасы кретін батырыны бірі Уа руынан Батыр Баян келмей алды.

Ханмен адірі бірдей слтан зге батырларды келмегеніне блендей мн бермегенмен де, Батыр Баянды кткен-а еді.

рине, Абылай баласыны сндетке отыруын сылтау етіп, бл жиына зіні зегілес сенімді батырларын тгел-а шаыран. Оан себеп білммбет ханмен арасы алшатап кеткен Жоар онтайшысы аза жерін таы шаппа боп, алы ол жинауда деген хабар алан.

— Жарандар, — деді Абылай, онатары отырып боланнан кейін байсалды нмен, — мені айын аам алден Церен аза елін айта шаппаа Ертісті ары бетіне жиырма бес мы скер дайындап отыр…

йдегі жрт тегіс еле етті. Кееске шаырылан кісілерді жас млшері, дрежелері де р трлі еді. Бріні де денелеріні стінен сп-суы боп жылан жоралап ткендей жан тршігер бір сезім билеп кетті. «Атабан шбырындыны» анды уаиасын лі ешайсысы да мытан жо-ты. Тек о жолы жоар скері аза даласыны кнгей жаын шапса, енді міне Орта жзді негізгі онысы Сарыараны шетіне кеп тр.

Канси лгеннен кейін таа отыранына он сегіз жыл толан ытай бодыханы Цзянь-Лун Жоара деген ытай саясатын лі де згертпеген. Солтстік пен кнбатыса арай сырытып, шрайлы жерлерін басып алумен болан. арсы келген ойрат жасатарын, басым кшпен, бірін алдырмай ырып отыран. Ол кндегі ытай скері кшпелі ел — Жоар хандыыны скерінен, соыс нері трысынан араанда, анарлым кшті еді.

Россия империясыны ол астына кірген Орта жзді жеріне алден Церен шабуыла шыуды ойласымен-а, Жоарды анмар нояндарына Цзинь-Лун олдан келер жрдемін аямаан. ару-жараын да, азы-тлігін де берді. Аузынан жырып, крішіне дейін ткті.

рине, мндайда бодыхан зіні алтынын да аяан жо. Жоарды анды ол тмендерін алаан жаына жмсай білетін нояндарды кбін алтынымен сатып алан. Сол себепті де жоар скері орыс бекіністерімен атар жатан Орта жз жеріне арай бет бран.

Жоар онтайшысыны осылай дайындалып жатанын, Ертісті бергі жаын жайлаан Уа — Керей тайпасыны батырлары да айтып келді. алден Церенні енді тек ыайлы кезді ктіп отыраны млім болды. рине, алден Церен Орта жзге білммбеттен грі Абылай ыпалыны кшті екенін біледі. Егер шу дегеннен аза скеріні кйрей бастаанын крсе, Абылай амалсыз мені жаыма шыады деп ойлады ол. Абылайды Жоар жаына шыуы — жеіспен те. Егер Орта жз Жоар жаына шыса орыс алаларыны іргесі ашылады. ытай саясатшыларыны да кздегені осы.

Абылай бл мжіліске досын да, асын да шаырып отыр. сіресе Жоармен кршілес руларды йгілі адамдары тегіс хабарланан. тте, Батыр Баян келмей жатыр. Слтанды азыра ренжіткен осы.

Абылай жаа ана бастаан сзін енді жалай берем дегенде, сырттан дабырласан дауыстар шыты.

— Бар жырау келді!

— лы жырау аттан тсіп жатыр!

— Араны ардагерін арсы алайы!

— ош келіпсіз, Арынны майталманы!

Сйткенше болан жо, бір топ адаммен ордаа Бар жырауды зі де кіріп келді.

Бл зын бойлы, апсаай денелі, ат жаты, шоша саалды, ошар тмсы, еселі кісі еді. Руы Баянауыл тірегін жайлаан Алтынторы — аржас. кесі аламан батыр шешен кісі болан. Алпыс жасында халыны туелсіздігін ораан Бгенбай, абанбай секілді батырларды ерлігін кп жырлаан йгілі жырау. Бл кезде халы «кмекей улие» деп атап кеткен.