Отчаяние (на каз.яз.)

й іші таы тына алды. ытай бодыхандарыны жауыздыы аза еліне ежелден таныс. рт алан жерде жуырда шп шыпайтын, ытай жауынгері ткен жата тірі жан алмайтын. Талай уа халыты жтып жібергенде ытай бодыхандарыны тамаы аждааны тамаындай жалмауыз ке келетін.

— Бар аа, жалыз жолаушыа топ асыр шапса, жолаушы е алдымен айсысына ылышын сермейді? — деп срады Абылай.

— рине, е таяу аланына, слтан.

Бар жырау бл жмба адамны кім екенін енді тсінгендей Абылайа ойлана арады. аза елін ан асатан алдымен алден Церенді жебек. зге жауларын содан кейін барып ойланба…

Абылай кенет жанында тран оржынынан бзау терісіне салынан картаны алды.

— Міне, — мына жерде алден Церенні скері тр, — деді, — бір кні болмаса бір кні олар Ертістен бері теді. Сол уаытта ш жзді скері, міне, мына тстан кеп ш жаынан оршайды. Крсін сонда алден Церен осы апаннан тылып! Даян ханнан бері жоарлар немі бізді кк желкемізден шыып келген. Ал бл жолы оларды кк желкесінен біз шыамыз.

— Ертіс жаасына келіп, Кіші жзді батырлары соыса атынасады дегенге сенгім келмейді, — деді Бсентиін батыры Сырымбет.

— Неге? — деп еле ете алды тртба келген, Тараты батыры Байозы. — Орта жзді батырлары сонау Еділ алматарымен рсысып жрген жо па…

— Кімі бар ол жата рсысып жрген?..

— Жетім сары Шаша батыры Жнібек ше?

— Ойдйт дегені! — деді екі иыына екі кісі мінгендей жалпа жаурын, алша кеуде Сырымбет. — Жнібек алматармен рысса — зіні айын аасы білайырды жоын жотап отыр. ала берді Жетім сары Шашаты онысы хан аулымен аралас-ралас, Ырыз бен Торай зендеріні ірінде отыран жо па? Жнібекті аулы деген р аты… білайырмен жері де бір, суы да бір…

Абылай натпаан рай байатты: «Міне, немі осылай. Бізді жеріміз Ертіс, сені жері Жайы деп, бар аза быж-тыж боп блініп шыа келеді. Жо, мндай жртпен жауды жеу иын, е алдымен з еліні басын осып ал. Сосын барып жауыа тиіс. Сонда оны басын алай осу керек? отанына асыр тимей ел йысынан оянбайды. азіргі аза елі сондай. отанына тигелі тран асыр — таы алден Церен. Сен осыны пайдалан, бастарын біріктіре бер. Майдана бірігіп шыса, артынан ыдырауы иына тседі… Елі бірікпей жауды жеем деп міттенбе…»

Кенет жрт назарын аударып, йге Ертісті ары бетіне жіберілген барлаушылар кіріп келді. Оларды айтуы бойынша, Ертісті ары жаындаы Жоар лыстарына лі алден Церен скері келмеген крінеді. ркім р трлі жорамалдайды деді барлаушылар.

Абылай ойланып алды. «И, ккі онтайшы ойламаан жерден жау шаппасын деп скеріні жатан ясын жасыран екен. Мндай жайда жоар жасаыны шабуылды ай тстан бастайтынын ешкім біліп болмайды… Сір, алден Церен жауынгерлерін лі ел тпкірінен озамаан болу керек. рине, Жоарды топа жалды мыыр жылысы ш-трт кнні ішінде-а текіректей желе шауып отырып бл араа жетіп лгереді. онтайшы соан сенеді. Шыныменен алден Церен Сарыараа аттанба па? лде Тркістан майданын ке- ейте тсіп, Арал арылы Кіші жзге арай ойыспа па? О да ммкін. Екі жаа екі ол шыарады деген де сыбыс бар еді ой, лде солай ма екен? тте не керек, ш жзді скері бірдей баынса ой бан. Онда р жзді скерін р тса ойып, Жоарды келуін асыпай ктер едім-ау! Бір жетіде екі жз мы атты скер жинап алатын асым хан дуірі лдеашан ткен! Крінген ара таса сала-сала, алмас ылышты да жзі майырылан! Енді міне асыр ай гірден шыады деп, шиті мылтыыа сйеніп жан-жаыа алатап ара да отыр…»

… Кеес аыры аза олдарыны жиналатын жерін Телікл тсы болсын деп йарды. Бл ара ш жзді скеріне бірдей жаын. рине, білайыр сарбаздары келмейді, біра Жоара шіккен Кіші жзде аза батырлары аз ба? Е болмаанда Ырыз, Торай бойындаы ошарлы Жнібекке баынышты Орта жзді жауынгерлері келіп осылар. Ал лы жз скері жоты асы.

Абылай аулы кктемні алашы кндерінде-а Сырымбет беткейінен Бурабай кліні жаасына кшетін. Кл жаасыны ызалдаты, саралдаты кк балауса шбі ерте ктерілетін. араай мен а айы сыси біткен Бурабай маайы адам айтысыз бір сем сурет. Осы жайлауында Абылай аулы жаз ткенше болатын.

Слтан кеесі бітісіменен, Сарысу бойында отыран Орта жз ханы білммбетке здеріні шешімін айтып шабарман жіберді де, тамызды бас шенінде Абылай аулы да Ккшені биік тсы Бурабайа арай ктерілді. Салтанатты кш, кшпен іргелес шотай иіріп, шашау шыармай айдалан алы кк ала жылы. Жаугершілік заман; кшті, жылыны оршай, астарындаы болат тя бедеулері мен бйгі кредері жіті басан, сойыл стаан, кіле шола сауыт киген батыр жігіттер… Кш ыайына арай, соынан шбыран ара мал, оттай жайылан ой-ешкі тіпті кейін. Ауыл-ауылды арасында, жор- а салыстыран, сары даланы бастарына ктере н салан топ-топ ыз, боз- бала…

Аулын Бурабай кліні жаасындаы «Абылай алаы» аталатын кк майсалы, сысыан марал отты, ызыл аашты, а айыды, аршалы тау ойнауына ондырысымен, Абылай лытау арылы, Бетпадалалатып, Теліклге арай аттанды. Ккше теіз арылы емес, алыс та болса осы жолды тадады. Ккшетаудан Теліклге дейін екі мы шаырымдай дала. Ал осы далада сысып отыран Орта жзді рулары. Ккшетау, Сандытау, Атбасар, одан рі арай Есілді жаалай, Терісаан зеніне жетеді, ара ойын ашырлыны басып, лытауды бктерлей, ара Кегір, Сары Кегір, Жезді зендерінен асып, Сарысуа арай шыатын сре жолмен Теліклге беттейді. Осы жерді брінде Арын, ыпша, Найман, Тараты, Уа, Керей. лытауды кнбатыс жаында Торай алабы аншама ел. «Сонау Ккшетаудан шыып, Абылай Жоара аттанып бара жатыр екен!» деген лаап осы алы елге жетсе, бкіл аза ауылдарыны Жоар онтайшысына арсы тік ктерілетініне слтан шек келтірмеген. Жолда бір жарым айдай жріп, Теліклге кеп шатырын тіккенде, Арадан жеткен жауынгерлерден кз тнатын еді! Абылай ткен жерден осылмаан ол жо. Саумалкл мен Теліклді арасы ыы-жыы, ара рымдай аптаан скер. Ертеіне Абылайды шатырына жігіттерімен келген р руды басты адамдары, батырлары тегіс жиналды.

Анытап есептегенде отыз мынан астам жауынгер басы крініпті. Бл «Атабан шбырынды» басталалы, азаты е алашы рет бірігіп, мол ол жинааны. лі де келіп жатан топтар аз емес. Басы Жнібек, арт Бгенбай, Арынны аты шулы батырлары Тайжігіт, Тасболат, Сырымбет, Жанатай, Жан- за, Сегірбай, Олжабай, Малайсары, Оразымбет. Абылайды аморлары: Толыбай би, арауылды шешені анай би, Жпек батыр. Сыралы Елшібек, Шекті Тайман, Табыннан Алтай батыр. райсысыны асында мыдаан, жздеген жауынгерлер. аза даласында бл кездерде атаы шыан аты-шулы батырлардан аракерей абанбай, Кіші жзден Быбай, Уа руынан Батыр Баянны жо екенін Абылай іштен тйіп отыр. сіресе Баян батырды осы уаыта дейін келмеуі кінішті-а. Ерлігімен, ел-жрты шін жаниярлы ісімен танылан Батыр Баян анжыалы Бгенбай мен аракерей абанбайдан кейінгі е сйікті батыры еді. Анау екеуі болса азір пайамбар жасына келіп алды, ендігі е сйеніші со Батыр Баян мен зімен бірге алден Церенде ттында болан Жпек еді. Ел шетіне жау келсе, е алдымен жетіп, алдыы шепте жретін Батыр Баянны осы уаыта дейін келмеуін Абылай жаман ырыма жорыды. «Оны з басына бір ауіп туды, не ел-жртыны амына да аратпайтын бір плеге душар болды» деп ойлады.

Арада Обаан атты зен бар. Бл зенні бойын ежелден Уа руы жайлайтын. Орта жзді жеті арысыны бірі болып келетін Уа руынан бкіл аза даласына йгілі Ер Ккше, Ер осай атты батырлар шыан.

Осы Уа руына жасыны артайан шаында келіп сііп кеткен, Жнібек ханны кезіндегі ататы батырыны бірі Саяннан туан Аян батырды бір рпаы осы Батыр Баян еді. арадан шыса да жеті атасынан йгілі батыр тымы боландытан, ел басына кн туанда, осы Баян ата ерте онды. зіні асан ерлігі, халы шін жан пида етерлік істері арасында ол кп кешікпей Уа руыны ксеміне айналан. ке-шешесі алма шабуылыны бір лкен айасында аза тапан. зімен бір туан, биыл он беске шыан Ноян атты інісі ана бар. Ноян лі олына найза стап жауа шапан жо, біра алаанына ткіріп, бгін-ерте мені де кезегім келер деп, бойына біткен айратын жмсайтын жер таппай, аласрып, ауылда зер жрген. рт мінезді бала жігіт бір-екі рет аасына «жорыа мені де ала бар» деп жалынанда, Баян оан: «Кезі келер, жоры сенен ашып тыла алмайды. зірге сойыл соып, сада атып, соыс нерін бден йрен!» — деп ертпей ойан.

Баянны да азір ырыа таяп алан кезі. Са бойлы, аба, слу мртты, крікті жігіт. Жалыз інісін жанындай жасы креді. Аалы лкен сезімні серінен де ол ткен жылы Іле бойындаы жоарлара арсы аттанан сапарында, Ноянны «мені де ала кет» деп кзінен жасы млтілдеп трып тінгеніне арамай, ертпей кеткен.

Екі жаты да олы шыын боланмен, бл жолы аза жігіттеріні жо- арлармен айасы иына тсті. Кескілескен, бірін-бірі аямаан ан тгіс ш кнге созылып, аырында саны сл басым Баян жаы жеді. азаты бес жз жараты жігіттерінен ш кн рыстан кейін тек екі-а жзі алды. Тртінші кні рыса шыдар-шыдамасын білмей, Іле бойыны алы тораыл, жиде тоайыны арасында жатан осы екі жз жігіт, та ата, ш кннен бері здері соысан жоарларды сегіз аулыны бірден ктеріле, тайлы-таяына дейін алмай, бырып-шбырып, ытай жаына арай кшіп бара жатанын крді. аза олы бл оиаа алдымен та алды. Сйтсе де, олар мал айырлап жрген бір жоар шалынан ауылдарды неге ркіп ашып бара жатанын білді. Жоар ауылдарына: «Кешеден бері рысып жатанымыз азатарды жй шейін ертле топтары екен, Бгенбай мен абанбай басаран бес мы ол бгін тсте осы Іле жаасына жетеді екен», — деген хабар кепті. Осы хабардан кейін Іле ойнауындаы жоарларды мына сегіз аулы опарыла ктеріліпті. Бл хабарды алай шыанын аза жігіттері артынан барып естіді. Жоарларды олына тскен бір жет сарбаздан: «Брібір лесі, егер шыныды айт- са оя береміз» деп осы рыстаы жоар батыры жауап алады. Одан: «Осыншама елге шаын олмен алай келіп тиістідер? Неменеге сендідер?» деп срапты. Жігіт: «Сендерді жеетінімізге сендік!» депті. «алайша? Осыншама жоарды бес жз сойылмен жебек пе едідер?» деп мысылдап кледі жоар батыры. Сонда жет жігіт: «Брібір ырыласыдар! Артымызда Бгенбай мен абанбай басарып келе жатан бес мы ол бар! Олар та ата жетеді! Біз тек Јртлелер тобымыз!» дейді. «тірік айтасы! Шыныды айт! йтпесе лтіреміз! Ал егер айтып траны жалан болса, азір босатамыз. Тек бізді алдама!» деген Жоар батырыны орып транын білген аза жауынгері «брібір мені лтіресі, онан да зреді ала лейін» — деп айтанынан танбапты. Жоар батыры сенеді. Еліне сол тнде опарыла кшуге бйры береді. лгі сарбазды з олымен бауыздайды. азаты алы олы келе жатыр деген сзді естіген жоар ауылдары алды-артына арамай аша жнеледі. Бл оианы неден боланын соынан естіген аза жігіттері, дл осы стте жаа ана йлерін жыып, кштері енді озала берген соы жоар батырыны аулына тоайдан шыа лап ояды. Батыр Баян бастаан екі жз жігіт кшке екі жз аш асырдай тиеді. бігері кеткен кш жнді арсылы крсете алмайды. Жоарды бас батыры Батыр Баянны олынан аза табады.