Отчаяние (на каз.яз.)

арасаал бір мы жеті жз ырыншы жылы Россия патшалыыны отаршылы саясатына башрт халын арсы ктерген айраткер еді. Патша скері бл ктерілісті аямай басан кезінде, аза даласына ашан. Бнымен бірге аза жеріне келген башртты зге кедей, шаруа адамдары соынан елдеріне айтып, Салауат Юлаевты жасаымен бірге Пугачев ктерілісіне осылан. Ал арасаал аза даласында алып ойан.

аза даласы он жетінші асырды аяынан бастап-а патша кіметі, жоар онтайшысы, јытай бодыхандарды збіріне шыдай алмаан адамдарды панасына айналып еді. лазыан шы-иыры жо ке дала кімді болса да жасыра алады. Оны стіне аза халыны ке пейілділігі, жомарттыы, елінен айырыландара деген аяушылыын осса, аза даласы мндай жандарды екінші Отанына тез-а айналып кететін.

арасаала да халы сондай рмет крсеткен. Е алдымен Кіші жз арасында, кейін араралы маындаы аз дауысты азыбек биді саалап жрді. арасаал бір жаынан орыс патшалыын алдама болса, екінші жаынан аза еліні Жоар мемлекетіне штігін пайдаланып, зін Сыбан Раптан лгеннен кейін, онтайшылыа таласып, алден Церенні олынан аза тапан Шно Дабомын деп лаап таратты. Алдымен азыбек, артынан аракерей абанбай арасаала сый-рмет крсетіп, зіне жеке лыс билетіп олдарында стады. Кейін оны арасаал, Шно деген аттарын згертіп, арахан деп атады. араханны арасаал екенін білетін орыс патшалыына да, Шно емес екенін білетін жоар онтайшысына да аза елі стап бермеді. Жоар онтайшысынан зорлы кргендер енді жазысыз уына тскен «Шно Дабоны» арамаына ашты. Бл кезінде алден Церенді атты ауіптендірген…

аза еліні зіне крсеткен жасылыын арасаал да бос тастаан жо. Маына жиналан жоар, башрт, татар жігіттерінен жасатар рып, аза олдарына осты. Бл жасатар аза еліні бостандыын, туелсіздігін орауа зіні ержректілігін, шын берілген дос екенін жоар, ытай басыншыларына арсы кресте сан мртебе крсеткен. Кпшілігі жоар жігіттерінен рылан арасаал жасатарыны адірі, сіресе, Жоар мемлекеті рыланнан кейін арта тскен…

Абылаймен сыйлас осы арасаал жаында оан зіні Млік деген жігітін жіберген. Майданда Млікті ерлігін, мергендігін з кзімен крген Абылай, оны зін кзететін жасаа кшірткен.

Шеттері жырымдалан тулатай ала шабыр блт кміс айды бетін ымтай жапты. Жаа ана самаладай жары дние заматта араылана алды. Есік босаасында Нржанмен атар тран Млікті тыпыршып кткені де осы кез еді. Ол ынабынан анжарын суырып алып, жалааш жзін олымен сл сипап крді. Дірілдеп кеткен жрегін тотатып А орда есігіне таяй тсті. Дл осы стте Абылайды ыыранан ні естілді. Мліктен брын йге Нржан кірді. зіні сл кешігіп аланына кінген Млік енді жалааш анжарыны сабын ашулана ысып, й ішіндегі дыбыстара лаын тосып тра алды.

Млікті Абылай ордасына арасаал емес, оан міршілері Ерден мен Нрбота билер жіберген. Жоар аупінен тылан оан билері, орта жолда Абылай жасатары трандытан, ытай шаубылын здеріне орынышты санамаан, айта Абылайды иын жадайын пайдаланып, Сырдария бойыны шаарларын басып алуды ойлаан. Бл ойына бгет тек Абылай. Ал азіргі кезде аза даласыны саяси жне скери билігі Абылай олында. Егер ол ле алса, ш жз таы бытырап, аза хандыыны быт-шыты шыатынына Нрбота мен Ерден шек келтірмеген. Халы деген не? Оларды ойынша басаратын кемегері болмаса р топыр. Енді олар Абылайды кзін жоюа тырысты. Міне, кісі лтіргіш срия Млік Абылайды ордасына осындай пия тапсырмамен келіп еді. Егер Млік ойлаандарын орындап келсе, ос би оны басына жма орнатпа боп уде берген…

Млік бгін жйрік атыны басына дорба кигізіп, трт аяына кигіз байлап, сайа тыып ойып, іске кірісуге бел байлаан. Тек адыандай Нржанны асынан екі елі ажырамауы мны кдіктендіре бастады.

… Оны оаннан келгенін бір-а адам білетін. Ол рі мылау, рі меіреу, зіні атосшысы збек жігіті еді. Ол Хиуа ханы оан міршілеріне сатан л болатын. оанда екі баласы алан. Млікті неге келгенін мылау білмейтін. Тек бгін таерте оаннан келген шабарманны оан ааз беріп жатанын кріп алан. Млік шабарманмен сйлесіп транда шатырды жинап жрген мылау оржына тыып ойан сол ааздаы «тездет» деген сзді оыан болар деген ой Млікті денесін кенет дірілдетіп жіберді. Біра сол стте «ойшы, рі мылау, рі саырау л айдан хат танысын», деп зін-зі басты. Біра орыана ос крінеді, кдік алан кіл айтадан обалжи тсті…

Ол осылай не істерін білмей, мазасы кетіп, бігерленіп транда А ордадан Абылайды зі шыты. Млікті жрегі жиі-жиі соты. Абылайды бойша тласы ай сулесіне бленіп, брынысынан да лайып, айбарлана тскендей. Біра Млікті ккі кзі оны арусыз екенін бірден шалып алды.

— Азыра ауа жтан жн болар! — деді Абылай кетіп бара жатып, артына брылып арамастан.

— Жасы, соыыздан мен ерейін, — деді Млік, сосын Нржана брылды, — Нреке, Орда есігін сіз кзетііз… Біз жота йге біреу-міреу кіріп кетіп жрмесін…

Абылайды езу тартып кекете клімсірегенін Млік крген жо. Ол олындаы шиті мылтыы мен беліндегі анжарын шешіп алып, Орда абырасына сйеді. арусыз олбасшы дретке барарында соынан еретін кзетшіні де арусыз болуы ежелден келе жатан тртіп.

Абылай та араысына кзін сл йретіп трды да, Ордасыны о жа іргесінен екі жз адамдай жердегі сайа арай аядады. Арт жаында ілби басып Млік келе жатыр. Кенет ол ышырындаы алмас пышаын ынабынан суырып алды. Абылай сл кідірді.

— Мынау аарадаан не?

— зіізді а бураыз ой…

— Жарытыты кешеден бері крген жо едім, кндіз Орда маында бол- ды ма?

— И, кешке таман бір кргенімде алдыыздаы сай жаасында тран-ды…

Блар таяан кезде а бура орнынан трегелді. Абылай оны алай арап жатанын аармай алды.

— Жарытыым, барсы ба? — деп жанынан те берді. Ол сайды абаындаы алы бтаа арай аяын бірер басты да, арт жаынан «Алла!» деп бір-а рет баырып алан дауысты естіп, жалт брылды. Дауыс адам айтысыз рейлі шыты. Абылайды жалт араанда кргені — зінен бес адамдай жерде Млікті желкесінен тістеп ап, жерге алып рып, аяымен тарпып-тарпып жіберіп, стіне шге берген а бурасы болды. Дауыс шыан жерге Нржан да, зге кзетшілер де жгіріп келген.

— Уа, не болды? — деді Нржан даусы дірілдеп. — йтеуір, зііз аман- сыз ба?

Абылай а бураны крсетті.

— Кзетші Млікті а бура басып алды. азір астында жатыр.

— Ойпырмай, не дейсіз. Ой, жануар… — Нржан бураа арай тра м- тылды.

— Тиме! — деді Абылай аырып. Нржан кілт тотады. — Несі алды дейсі.

Жрт не істерін білмей трып алды. лден уаытта а бура трегелді де ара тнге кіріп жо болды.

Бір жас жігіт шапа тасын рып, от ттатан. Лап етіп жанан кепкен урайды жарыы анды оиа болан жерге тсті. Жрт мылжа-мылжасы шыан Млікті денесі мен асында жатан тсі суы жалааш анжарды крді. Млікті тісі асиып кеткен. Сыылытап кліп жатан адам трізді… Оны ылышы мен садаын тастап кеткенін крген Нржан бір смдыты бола жаздаанын енді тсінді.

— Япырмай, … — дей берді. — А бура болмаанда… мына см сізді лтірмек екен ой..

Абылай ндеген жо. Аяын саспай басып Ордасына кіріп кетті.

Аыз бл оианы бізге осылай жеткізді. Тек ажалдан тарылан Абылай, Млікті «соыыздан ерейін» деген сзін естігенде, клімсіреген жерін ана аыз айтпайды.

Ал слтан болса, А ордаа кіріп бара жатып, кешегі хатты зіне кім жаз- анын ойлауда еді. Ол хатты шетінде «Млік» деген, кзге крінер-крінбес сз де бар-ды. Дос адам шынын жазан екен. Оны а бура айындады. Абылай Ордасыны есігін аша беріп таы клімсіреді. «Кісі алатын бір бура он кзетшіге татиды екен-ау».