Отколотое зеркало / Китек к?зге

– Характеры?ны к?рс?теп, к?керт кебек кабынмыйча, ?зе? акча эшли башлаганчы булса да, Мирс?ет абые?ны куып чыгармыйча т?зс??, мондый мескен х?лг? т?шм?с идек. А?ардан артмаса да тамгалап тора иде.

– ?ни, мин сине а?ладым. Быел укуымны т?мамлыйм да, т?к? Х?лимен? тракторчы ярд?мчесе булып барам. Читт?н торып, Чистайны? механизаторлар курсына укырга керермен.

?нисене? газаплануын к?р? Р?фикъка да бик авыр иде. И? якын кешесен кызганудан ?з й?р?ге д? сыкрана, ч?нки ул гаил? кичерг?н кыенлыклар ?чен ?зен гаепле итеп сиз?. Ник шулай пырдымсызланды со? ул, Мирс?ет шунда аягын с?йр?п й?рс?, д?нья ?имерелер идеме? Бер-берсен тапканнар ик?н, яш?сенн?р иде шунда. Р?фикъ, к??елене? нечк?р?ен сизеп, ?нисен? ?ылы с?зен ирештер?не кир?к тапты. Аны? уйларын ?ырлагандай мо?су тавышы бел?н ян? ?нисе б?лдерде:

– Юк, улым, укуы?ны ташламыйсы?. Урта белемне ал, аннан со? ?зе? карарсы?.

Р?фикъ, ?нисен ишетм?г?н кеше сыман, ?зене? к?пт?нге хыялын ярып салды:

– Ис?н булсам, беренче получкамнан син кызыгып яш?г?н, к??? мамыгыннан б?йл?нг?н Ырынбур ш?лен алып бирермен.

– ?й балам, балам, р?хм?т инде ?зе??, б?лки, кил?ч?кт?, тормышыбыз р?тл?нер, гел болай булмас, ?ле б?генгесен яшисе бар. ?йттем бит, лампага салырга ярты литр карачиным, ике ?чмуха ч?ем калды, сабын урынына савытлар юарга ком кулланам… ?тие? ?л?р алдыннан «ничек т? балаларны укытырга тырыш, безне? н?сел башлы булса да, уку эл?км?де» дип ?йтеп калдырган иде.

* * *

?нисе бел?н бу ихлас а?лашу Р?фикъны? к?рше ?лм?т авылына чираттагы ял к?ненн?н укырга кит?е алдыннан булды. Бернинди б?ла-каза, кайгы-х?ср?тне уйга да кертеп булмаслык язгы, кояшлы ирт? иде. Эреп бетм?г?н карлардан ?ыелган г?рл?векл?р, ярыша-ярыша, байлыкларын Мораса елгасына ташыйлар. Атна ахырында Р?фикъны? урамнан акча табып кайтачагы турында бар ш?йд?н х?б?рдар саба ?иле д? сизенми иде ?ле. ? ?йд? ис?, х?зер с?ке кырыенда аунап яткан акчаларны? м?кт?п янындагы чокырда ятуларына с?екле ?нисе шик белдерг?ч, Ленин башы т?шерелг?н кызыл к?газьл?р, каз б?бк?л?ре кебек, аналарына ышанып, сыланып, барына кан?гать булып, артыгын тал?п итмич?, тыныч кына яш?г?н гаил?г? борчу, сагышлы тынгысызлык алып килдел?р. Балалар, куркыныч еланнан качкан шикелле, с?кене? аргы башына ук к?ченеп утырдылар, диг?н идек. Берсе д? кымшанмады, акчага кагылмады.

?йл?рг? ут, газ керг?нче, авыл хатыннарыны? и? к?п вакытын уздыра торган, эш, уй-фикерл?рен т?ртипк? китер? урыны, серд?ше, а?лаучысы мич иде. Ул кешел?рне салкыннан саклаучы, д?ньяда и? т?мле коймак, кабартмалар, ??йм?л?р, ипил?р бел?н с?ендер?че чыганак булып торды. Табагач бел?н чуен ч?лм?кне, табаны алыштыра-алыштыра кайнашкан арада, З?йн?пне? уйлары тулы ирекк? чыкты. ?лб?тт? инде, аны и? борчыганы Р?фикъ алып кайткан ка??р суккан акчалар иде. Улыны? кеше кес?сен? яис? сумкасына кер?ен? аны? ?ич кен? д? ышанасы килми. Ул бит б?тен кил?ч?к тормышы?а, намусы?а кара тамга салу диг?н с?з. Кемдер х?л?л акчасын саксызлыгы, ваемсызлыгы бел?н т?шереп калдырган булса да, укытучыларга ?йтерг?, т?рле юллар бел?н ху?асын табарга, ?ич югында, директорны? ?зен?ме, башка бер??г?ме кертеп бирерг? тиеш иде. Эссе мич янында озаграк туглануданмы, ?лл? тынгысыз уйларыннанмы, башы авырта башлаган З?йн?п, чуенын утлы к?мер азрак ?ирг? к?череп куйды да, катгый карарга килеп, ху?асыз ??м гаепсез акчаларны, ??в?л, тизр?к котылырга тел?г?нд?й, алъяпкыч кес?сен? тыгып, аннан, а?ына килеп, эш киемен салып, соры к?лм?ген? урнаштырып, балаларына:

– Шыпырт кына ?йд? утырыгыз! Мин озак тормам. Аш та шул арада пешеп ?ит?р. ?сх?т, Л?йс?нне кара, мичк? якын килм?сен, – дип, тиз-тиз атлап, олы улы Р?фикъ артыннан ук диярлек чыгып та китте.

М?г?р ул акчалы кешел?р ?чен ишекл?рен агачтан туймаган ут кебек ??рдаим ачык тоткан кибет ягына борылмады, ? Р?фикъ укый торган ?лм?т авылына й?реп эшл??че тарих укытучысы Н?симн?рг? юл алды. Ул карт ?нисе бел?н авылны? Чебил дип аталган (элек анда х?зер тулысынча татарлашкан чувашлар к?н итк?н, исеме шуннан калган, имеш) ягында яши иде. ?йл?ре, тышкы кыяф?те, купшылыгы бел?н к?ршел?ренекенн?н аерылып тормаса да, а?латып булмаслык эчке с?йкемлелеге, м?гъриф?т нуры бел?н ?зен? тартып торгандай тоелды З?йн?пк?. Урамда каз ?л?нен? к?вешл?рен с?ртеп, кече капканы ачканда, кулларыны? калтыравын басарга тырышып, эчк? ?тте. ?нисен?, балаларча, ярд?м ит?м дип, ?хлакны? тыюлы сызыгын ?теп, тайгак юлга басуын а?лаган Р?фикъны? да, шул ук урамдагы мунча б?р?н?се артында качып торуыннан З?йн?п х?б?рдар т?гел иде, ?лб?тт?.

Бар кыюлыгын й?р?ген? т?йн?п, ясалма к?н бел?н тышланган ишекне ачып керг?н ханымны уртачадан калкурак буйлы, т?г?р?к й?зле, ко?гырт к?зле тарих укытучысы, тыштан ачык чырай бел?н, чынлыкта бераз с?ерсенеп, х?т?р х?б?р к?тк?нд?й сагаебрак каршы алды. Яшелг? ак сызыклар т?шерелг?н спорт костюмы г??д?сене? т?злеген ассызыклап тора. ?лб?тт?, зыялы кеше ошбу бусаганы бик сир?к атлап керг?н ханымга га??пл?н?ен сиздерм?де.

– Р?хим итегез, З?йн?п апа. ?ни, безд? кунак бар, ч?е?не сикерт. Ни йомыш т?ште, З?йн?п апа? – ?зе ?к ашыгып бирелг?н соравы ?чен оялгандай: – Минем ф?нн?н Гайнанов начар укымый. Т?ртибе д?, бел?емч?, малайлар ?чен тавыш к?т?рерлек т?гел. Ул интернатта кунарга калмаганда, еш кына чакрымнарны берг? саныйбыз. Сезне бик х?рм?т итк?не, яратканы тавыш т?смеренн?н сизелеп тора.

– Р?хм?т инде ?ылы с?зл?регез ?чен, – дип, З?йн?п йомгакны ничегр?к с?т?рг? белмич?, беразга югалып калды. – Йомыш дис?? д? ярый. Бик авыр х?лд? калдым ?ле. Д?ресе, ки??ш-табыш ит?рг? дип килг?нием сезг?.

– Р?хим итеп, т?рд?н узыгыз!

Ханым ян?д?н, ник килг?нен? ?кенг?нд?й, эшне? зурга кит?сен а?лап, ?йтерг?ме ик?н, ?лл? улыны? ?лгерешен белешеп чыгып кит?рг?ме дип икел?неп торды да, бу х?лне ачыкламыйча калдырырга ярамый диг?нд?й, тавышыны? калтырануын басарга тырышып:

– Бел?сезме, Н?сим Кадыйрович, Р?фикъ «юлдан таптым» дип, ?йг? 25 сум акча алып кайтты. Х?зерге заманда кем шулчаклы акчаны т?шереп калдырсын инде?! Бу х?лне? ш???рд?, ?ич югында, район ?з?генд? булуы м?мкин ?ле. Улым турында начар с?з ?йт?сем килми. ?зем д? гаепле. «Кир?к-яракны алырга акчабыз юк» дип зарланып торам. Мине ж?лл?п бер?р укытучыны? сумкасына керм?деме ик?н?

Н?сим шунда ук б?ген ген? директор б?лм?сенд? булган с?йл?ш?не исен? т?шерде. Башкортстаннан эшк? ?иб?релг?н биология укытучысы Р?сим?не?, ?ен? кайтырга чыкканда, укытучылар б?лм?сенд? д?реслеген онытып калдыруы исен? т?шеп кире кер?е, ? коридор т?р?з?се т?бенд? калдырган сумкасыннан акчасы югалуы ??м, гомум?н, к?рше авыллардан килеп укучылар ?чен ачылган интернатта урлашу очраклары ешаюы турында с?з булган иде. Ул гына да т?гел, озак еллар директор вазифасын башкаручы Замир Яруллович, каракны тотып булуга ышанмаса да, Р?сим? тавыш к?т?рг?нн?н со?, бу очракны тикшер?не, ягъни бурны кояш яктысына чыгаруны, ?аваплылыкны ?з ?стенн?н т?шер? ?чен, Н?симг? тапшырды.

– Син, ипт?ш Н?сим Кадыйрович, тарихчы, психолог, комсомол оешмасы секретаре, ?хлак, т?рбия м?сь?л?л?ре сине? кулда. Кир?к булса, милиция бел?н д? куркытып ал! Бу эшне башка кешег? тапшырса?, ?пк?л?ве? бар, – дип, арзанлы шаяртып та куйды.

Н?симне? «? сез каракны табып булуга ышанасызмы?» диг?н соравына, директорны?, ?авапка с?з ?р?м итеп тормыйча, к?п м?гън?ле итеп, ?илк?л?рен сикертеп куюы х?терен? т?ште. Кулы кычыткан карак малаен анасы ?зе тотып китер?, шома балык ?з тел?ге бел?н ??тм?г? килеп кер? т?гелме? Х?зер ?к участковыйны чакырасы да, егетне каталажкага озатасы! ? ми?а н?рс?, м?кт?п, комсомол, б?лки ?ле, роно буенча ялтыравык р?хм?т к?газе эл?гер. Эшне зурдан ?иб?реп, сасысын чыгарасы? килм?с?, Гайнановны якасыннан тотасы да, директор каршысына китереп бастырасы, бу очракта да чын т?рбияче, намуслы укытучы буларак абруем артыр!

Шул авыл кешесе буларак, Н?сим ис? Гайнановларны?, ?тил?ре ?лг?нн?н со? мохта?лыкта яш?с?л?р д?, х?рм?тк? лаеклы, горур гаил? ик?нлекл?рен яхшы бел?. Аларны? кемнедер нахакка р?н?етк?не, кеше малына кул сузганнары ишетелг?не юк. Н?сим алдында оятыннан кара янып, битен ертып, малаен фаш ит?рг? килг?н ханымны? д?рт баланы ?идег? ярылып эшл?п, аякка бастырырга, намуслы, милли ?анлы кешел?р итеп т?рбиял?рг? тырышуыннан да х?б?рдар иде ул. ?г?ренки, Н?симне? фани д?ньяда и? якын кешесе булып китк?н Р?сим? туташ, акчасын т?шереп калдырып, Р?фикъ тапкан булса, яшь кешене гаепсезг? р?н?етс??, г?на?ысын кем бел?н уртаклашырсы?? Егет кис?ге, ?нисене? га?из чарасызлыктан б?рг?л?н?ен к?реп, сумкадан акчаны алган булса да, бер тиенен д? ?зен? тотмаган очракта да ипт?ш Гайнановны берничек т? аклап булмый. Ки??ш бирерг? бик ма?ир олы педагоглар бу очракта ?зл?рен ничек тотарлар иде ик?н? Б?лки, болай диярл?р иде: «З?йн?п апа, ч?йд?н баш тартсагыз, ?егезг? кайтыгыз да, шул акча кис?ген кир?к-ярагыгызга тотыгыз. Б?лки, аны кемдер, чыннан да, т?шереп калдыргандыр, ? ?ткен к?зле Р?фикъ аны к?реп алгандыр. ?лл? ни зур сумма т?гел, ?йтик, борыны мышкылдаган бер?рсе, кес?сенн?н кулъяулыгын алганда, акчасын ияртеп чыгарып, ч?чеп калдырган булуы да ихтимал. Укытучылар – оешып ?итм?г?н инспекторлар, к?телм?г?н тикшер?л?р, контроль эшл?р, д?гъвалы ата-аналар бел?н куркытылган с?ер халык. Сез – бу казанда кайнаган кеше, барысын да бел?сез».

Бу мизгелд? тарих укытучысыны? йомры башына м?ш?катьле, х?тта х?вефле, шаян бер уй кил?. ?ч ел элек кен? Казан д??л?т университетыны? тарих б?леген т?мамлаган, Урта гасыр татар ?д?бияты, суфилар ф?лс?ф?се, хикм?те бел?н яхшы ук таныш Н?сим кайсыдыр кыйссадан укыган бер ?хлакый сабакны исен? т?шереп елмаеп куя. Гадилеге бел?н гали бу м?з?к булган х?лне чагылдырганга охшаган. Бер хан сараенда барган, х?зергеч? ?йтс?к, ки??шм? к?ндезге намаз вакытына туры кил?. К?бесе ?сл?ренд?ге затлы халатларын, т??ар?т алганда, ч?йг? элеп куялар ??м шунда бер в?зирне? янчыгы бел?н алтыны юкка чыга. Тавыш-гауга куба. Хан к?р?з?чесен чакырта. Акыл иясе, шактый уйланып торганнан со?, ханны? ?зен? ген? мондый ки??шен бир?, имди.