Отколотое зеркало / Китек к?зге

– Намаз вакытында сараегызда булган барча кешег? бертигез итеп киселг?н таякчыклар таратыгыз. ??м «берсе минем ч?нти бармак калынлыгында башкаларыннан озынрак, шунысы бурга эл?гер» дип т? ?ст?гез. К?кре куллы ад?м тотылып, хур булудан ш?лл?п, таякчыкны кара?гы б?лм?д? кыскартыр ??м шул гам?ле бел?н тотылыр. Н?сим ошбу риваятьне исен? т?шереп, сумкага керг?н баланы? кем булуын т?гаен белг?н т?къдирд? д?, ?к?м?т серле уенны дагалап карарга булды. Гасырлар агып, и?тимагый-с?яси вазгыятьл?р ?зг?рс? д?, кешене?, бу очракта каракны?, эчке д?ньясы, ?з-?зен яклау, курку хисе ?зг?реш кичерми.

Интернатта ??р т?нне бер укытучы кунарга тиеш иде. Н?сим, ?зене? киз? к?не булмаса да, бер сылтау табып, чиратын алыштыра. М?кт?пк? килг?н у?айда ук, ??нн?т агачыннан ясалган Муса таякларын алыштыра алмасалар да, ?з бурычларын ?т?рл?р дип, кырдан арыш камыллары кисеп ала ??м интернатта кунарга калган укучыларга тарата.

– Барыгызга да тигез итеп киселг?н камыллар ?л?ш?м. Тик берсе ген? бераз озынрак. Шул салам эл?кк?н укучы Р?сим? апагыз т?шереп калдырган («сумкасыннан урлаган» дип ?йт? алмады) ??м ху?асына акчаны кире кайтарырга оялган кеше булыр. Х?ерле с?гатьт?! Камылларыгызны сытмагыз, б?кл?м?гез, со?ыннан ян?д?н ?лч?п, ?ыеп алырмын.

Укучыларны бу сынау шатландырды дип раслау д?рес булмас иде. Бер??не? д?, б?тен к?т?не пычраткан сыер ?чен ?авап бир?се килмич?, без шул хурлыкка лаекмы дип уйласалар да, ахыр чикт?, бу югалтуны ми?а сылтап калдырмасыннар дип, мырлый-мырлый булса да ризалаштылар. Д?ресен ген? ?йтк?нд?, Н?сим Кадыйрович алардан сорап та тормады. Укучыларына ян?д?н бер ачыкламыш та кертте:

– Акчаны тапмаган, алмаган булсагыз, н?рс?сенн?н ш?лл?п торасыз? Чистарынып, борынгы греклар ?йтмешли, катарсис узарсыз.

Уенны? хикм?тен а?лап ?итм?г?н бер укучыны?:

– ?г?р ул озын камыл гаепсез кешег? туры килеп, кемдер нахакка р?н?етелс?? – диг?н соравына, укытучыны? Алла? ялгышмый дип ?йт?се килс? д?, комсомол оешмасы с?ркатибе, башкарак а?латма биреп:

– Гаебе булмаса, гафу ?тенербез, – диде. ??м беркад?р тантаналы т?ст? ?ст?п куйды: – Биред? сезне? намусыгыз, ахыр чикт? м?кт?пне? абруе сынала.

Укучыларны? йокы б?лм?л?рен т?н ката диярлек к?з у?аенда тоткан Н?сим Р?фикъны? йокыга кит? алмыйча кыбырсынып, боргаланып ятуына игътибар итми кала алмады. Балаларны махсус ирт?р?к уятып (бер г?на?лы ?чен барысыны? да интег?ен а?ласын теге), бер?м-бер?м чакырып, юри ??р камылны ?лч?г?н булып, д?фт?рг? яза барды. Барысыны? да камыллары шул килеш сакланган, тик Р?фикъныкы гына кыскарак, бер очы киселг?н булып чыкты. ?й Р?фикъ… Р?фикъ…мин сине акыллырак дип уйлаган идем, борынгылар кулланган и? гади капкынга килеп эл?кте?. Кыскарту, озынайту уеныны? психикасы з?гыйфь кешел?р ?чен уйлап табылганын а?ламады?мыни? Камыл бел?н «йоклаган» барча укучыларны берг? ?ыйгач, тарихчы башкачарак нотык тотты:

– Укучылар… Сез барыгыз да ошбу сынауга ?итди карап, сынамышларны измич?, сытмыйча, вакытында тапшырдыгыз… – Каракны? эчке хал?тен сынау ?чен, укытучы озын-озак тукталыш ясады. – Тикшер?не барыгыз да намус бел?н ?тте. Б?тен камыллар… мин таратканча, бертигез булып чыктылар. «Арада ч?нчи бармак х?тле ген? озыны бар» дип, мин юри ?йттем. Безне?, сезне? арада караклык, кеше ?йберен? кул салу, урлашу кебек капиталистик ??мгыятьк? хас гад?тл?р булырга тиеш т?гел. Шулаймы?

?сл?ренн?н гаеп алынуга шатланып, тынычланып калган укучылар: «Н?къ шулай», – дип, берд?м р?вешт? кычкырдылар.

Белемле кешел?р бел?н шыплап тутырылган м?кт?п коллективында сер саклыйм дим?. Тарихчыны? х?зерге китапларда язылмаган ниндидер с?ер т??риб? уздыруы, ?мма д? л?кин каракны таба алмавы турындагы х?б?р директор колагына да барып иреш?.

– Ну, ипт?ш сихерчеме, к?р?з?чеме, шарлатанмы шунда, – дип башлый с?зен директор, ?и??че кыяф?те бел?н к?зл?рен ялтыратып. – У?ышлар кай тир?д?р?к, бур фаш ителдеме, б?реге янамы?

– Юк шул, Замир Яруллович, каракны? ?лег? бер ?ире д? янмый. Без, гаеплене эзл?п, олы ??н?ал к?т?реп, зур хата эшл?г?нбез бугай. Гаепле кеше мин ?зем бит.

Тек? борылышларны ?ене с?йм?г?н директорны? к?зл?ре з???р ялтырап алды.

– Н?рс? диг?н с?з бу? Акчаны сез урладыгызмыни? Ничек була инде бу, а?латыгыз.

– Бик гади була, Замир Яруллович! Буласы туебыз ?чен срочно акча кир?к булгач, Р?сим? Салаватовнаны? сумкасыннан алырга туры килде. ?зен? ?йтерг? ?лгерм?дем, ? ул, д?нья ?имерелг?нд?й, тавыш к?т?рг?н.

– Ну и ну, – дип, югалып калган директор русчага ук к?ч?. – Ну и нравы у современной молодёжи…

– Р?сим? Салаватовна бу хакта ?зе бел?ме со?? Ни пычагыма сез укучыларга д?реск? ?зерл?нерг?, йокларга бирмич?, шикле, т?рлеч? юрарга урын калдырган т??риб?л?р уздырасыз? Мин бу хакта ронога ?йтмич? булдыра алмыйм, ??засын ?зл?ре билгел?рл?р.

Бетк?н баш бетк?н дип, Н?сим ян?д?н алдау юлын сайлады.

– Р?сим?, ?лб?тт?, бел?. Безне? бар тапканыбыз уртак. Тизд?н туебыз булачак, шул х?рм?тк? роно шелт? ч?п?с?, ш?п котлау, нур ?стен? нур булыр!

Директор, т?мам рольг? кереп, яше м?мкинлек бирг?н тизлек бел?н урыныннан сикереп торды да, ху?аларын ты?ламыйча, як-якка сибелг?н ч?чл?рен т?ртипк? чакырганнан со?, йодрыгы бел?н кулын авырттырмаслык итеп кен? ?ст?лг? китереп сукты:

– Прямо балалар бакчасы. ?зара уртак тел таба, а?лаша алмаган кешел?рг? коммунизмда яш?яч?к яшь буынны т?рбиял??не ышанып тапшыр инде. ?лк?н буын, ягъни без с?хн?д?н т?шк?ч, кем кулына калыр инде кадерле илебез, м?гъриф?т учагы?

?д?п-?хлак темасына т?мл?п, ноктасын-?терен куеп, озын-озак нотык тотарга яраткан Замир Яруллович Н?симне к??елен бушаткач кына ?иб?рде.

? тарих укытучысыны? кайгысы башкада, тизр?к Р?сим?сен табып, югалган акча?ны эзл?п й?рм?, тавыш к?т?реп дип кис?т? иде. ?зен кызган таба ?стен? бастыргандай хис итк?н Н?сим директорны? с?з с?решен а?лады да, а?ламады да. Ху?а тозагыннан котылуга, Р?сим?не эзл?п китте, х?тта аны, ишек шакып, д?ресенн?н ?к чакырып чыгарды. Бер-берсен? т??ге очрашуда ук гашыйк булып, никах ??м язылышу к?нен билгел?г?н, ??рдаим очрашып яш?г?н Н?симне? д?ресне б?лдереп д?ш?ен Р?сим? бер?р х?веф-х?т?р булмадымы ик?н дип куркып ук кабул итте.

– Н?рс? булды, Н?сим? Ахырзаман ?иттеме ?лл?? Унбиш минут кына к?т? алмады?мы?

– Юк шул, Р?сим?к?ем, т?з?рлек булса да, чыдарлык т?катем калмады. Сагындым ?зе?не, х?тта ?ава ?итми.

Р?сим? а?а карап сокланып, ил?амланып, башкалар да бу г?з?ллекне к?р? дип к?нл?шеп яш?рлек кыз иде шул. Тормыш биз?кл?рен б?яли белг?н тел?с? нинди ирне ымсындырырлык г??д?, ?илк?сен? ишелеп т?шк?н, ат ялын х?терл?тк?н чем-кара ч?ч, ?лгерг?н карлыган кебек к?зл?р, елмайганда чокырчык ясалган бит алмалары, ?б?сене китереп торган тулы иренн?р – ??мм?се Н?симг? газиз ??м якын, ? инде туры т?з аяклары тарихчыны? зи?енен чуалтырлык иде. Х?зер ис? Р?сим?не? табигый матурлыгы бел?н хозурланып торырга вакыты юк иде егетне?.

– Р?сим?к?ем, ишеге?не ныграк ябып, читк?р?к китик ?ле. Бер?р чит колак ?зен? ш?гыль тапмасын.

– Й?, Н?сим, тизр?к ?йт, н?рс? булды? – дип пырдымсызланды Р?сим?, Кавказ т?не кебек куе кара керфекл?рен биетеп.

Н?сим ыкы-мыкы килеп, ?йл?неч юлларны эзл?п тормыйча, турысын ярып салды:

– Сумка?нан югалган егерме бишне мин алган идем.

– Не может быть! Сорамыйча сумкага керде?ме, ми?а ?йтс??, бирм?г?н булыр идемме?

– Шулай туры килде, ?аныем. Мин шофёрыбыздан, район ?з?ген? бара калса, йомшак урындыклар ала кайтуын сораган идем. Ул «х?зер шунда кит?м» диде, срочно 50 сум акча кир?к булды. Янымда шуны? яртысы гына иде. Коридорда, т?р?з? т?бенд? яткан таныш сумкадан 25 сумны алып бирдем. Мен? акча?ны алып килдем, х?тта процентлап та бир? алам.