Пастка для рэха

Горад задыхаецца ад нястачы паветра. Водар Вечнасці падмяняецца пахамі прэлага лісця і застаялым каналізацыйным смуродам. Мне здаецца, што гэта старое жыццё паспешліва выціскаецца новым. Відаць, хтосьці спрабуе такім чынам адцягнуць увагу людзей ад нечага галоўнага, неспазнанага яшчэ, вымушае на некаторы час забыцца і на пакуты, і на дробныя нязручнасці, і на смерць увогуле. Аднак для мяне гэтае жыццё цячэ цяпер у адваротным кірунку. Пачуццё тупой апатыі цесна пераплятаецца з разуменнем бессэнсоўнасці ўсяго таго, што адбываецца. У Свеце ўтварылася бездань, з якой выбрацца нельга ўжо. І ўсё, што мне застаецца цяпер, — гэта пакорліва чакаць і жыць успамінамі…

Ля аўтавакзала бязлюдна. На стаянцы насупраць — таксама. Хвалююся і мітусліва азіраюся. Горад спіць. Стрэлкі на гадзінніку над уваходам у будынак аўтавакзала застылі на лічбе дванаццаць, і невядома, поўнач зараз ці поўдзень. Двухпавярховая «гаргара» недаверліва зіркае паўсляпымі мурзатымі вокнамі…

Гэтую жанчыну я заўважаю зусім выпадкова. Цень ад будынка, пад карнізам якога яна хаваецца ад дажджу, надзейна засланяе яе ад чужых вачэй.

— Даруйце, вы часам не бачылі аўтобуса са студэнтамі? — кідаюся я да яе, абрадаваны. — Дамаўляліся, што будуць чакаць мяне на стаянцы. Прыйшоў, а іх няма, — скарджуся я.

Жанчына абыякава пазірае на мяне. Гэтая яе абыякавасць пачынае злаваць.

— Разумееце, «NEAPLAN» са студэнтамі… — настырна тлумачу я ёй.

— Што ты раскрычаўся: «NEAPLAN», «NEAPLAN»? Ту-ту твой «NEAPLAN»… Дзесяць хвілін назад, — прарывае жанчыну. — Спаць трэба меней.

— Хто крычыць?.. — злуюся я і плятуся да аўтобуснага прыпынку. Гарадскія аўтобусы, напэўна, яшчэ не ходзяць, і на што я разлічваю, цяжка сказаць.

— Мужчына! — спыняе мяне незнаёмая. — Сумку мне пакінулі?

— Ой!.. Даруйце!

— Бывае, — ужо прыхільна кідае жанчына.

— Бывае, — пакорліва згаджаюся я.

У паветры завісае цішыня. Такое ўражанне, што ніякай іншай мовай, акрамя мовы маўчання, гэтая жанчына не валодае.

— Трэба ж так спазніцца, — выціскаю я праз сілу.

— Мі-тус-ня… Нібыта з ланцуга ўсе сарваліся… Жывём і не ведаем, што нас чакае праз нейкую хвіліну… Каму трэба гэтая спешка?..

Акцэнт выдае яе. Сто супраць аднаго, што яна — грамадзянка суседняй дзяржавы.

— Даўно ў нашым горадзе? — цікаўлюся я наўмысна, каб спраўдзіцца ў сваіх здагадках.

— Шэсць гадоў, — паныла адказвае тая і тлумачыць: — Муж мой адсюль, двое дзяцей у нас… На радзіму цягну. Не хоча... А там выбары праз тыдзень, мяжу могуць з вамі закрыць…

— Чым жа вам кепска ў нас?

— У нас, у вас… — злуецца жанчына. — У кожнага свая радзіма, свой дом...

Яна недаверліва глядзіць на мяне. Бясколерныя вочы напоўнены смуткам… І трывогай… Мне робіцца шкада гэтай жанчыны. Чаму, не ведаю, але жаданне зразумець стомлены жаночы пагляд, сховішча чужога смутку і жалю, мацнее. Пранікаю і адразу ж адчуваю ў ім сваю нікчэмнасць. «Жэнік, ты — злодзей! — шэпча мне мой унутраны голас. — Злодзей чужых думак…» Ад гэтай высновы, ад няўдалай спробы ўварвацца ў чужое жыццё робіцца няёмка. Вочы жанчыны крыўдзяць мяне наўмысна. «У Свеце існуе ўсеагульная сувязь з’яў і ўчынкаў, — перакананы я, — і калі не збочваць з абранага шляху, расшыраюцца не толькі жыццёвыя прасторы, але і далягляды. Бо ўсе мы, хочам таго ці не, — злодзеі. Мы карыстаемся назапашаным вопытам, як сваім. І гэтая схільнасць дадзена нам Звыш, каб выжыць…»

Маўчанне зацягваецца. Аднак і яно некалі павінна парушыцца.

— Так, цяпер гэта зусім розныя краіны, — сумна ўздыхаю я. — Ці маглі мы здагадвацца, што прыйдзе час, і мы будзем сядзець на розных лаўках?

— Вы сядзіце на лаўках з наўбіванымі цвікамі, — рэзка спыняе мяне жанчына. — Сядзіце і маўчыце. Лічыце, што так і трэба. У вас ёсць усё: сіла, воля… У вас няма толькі аднаго — сілы волі. А людзей яднае не воля, а імкненне да волі. Гэтае пачуццё збліжае ўсіх: белых, чорных, каляровых, багатых, бедных... Бо ў кожным з нас жыве мара жыць у пазалочанай клетцы.

Я маўчу.

— Але каб у ёй жыць, у ёй трэба нарадзіцца.

— Вы таксама жывяце ў пазалочанай клетцы?

— Хацелася б верыць, што не... Хаця…

— Дасціпна… Але ці ведаеце вы, што воля без некаторых духоўных абмежаванняў небяспечная? — цікаўлюся я не без іроніі. — Расчыненыя вокны не заўсёды напаўняюць пакой свежым паветрам. Часцей, наадварот, гэта не свежае паветра, а скразнякі. А гэта хвароба для многіх з нас. Скразнякоў не баяцца толькі загартаваныя людзі.

— Во-во…

Разумею яе зневажальнае «во-во…» і злуюся:

— Дайце нам час, і мы знойдзем сябе. Не шляхам рэвалюцый, яны абуджаюць не самыя лепшыя інстынкты, яны робяцца невялікай колькасцю людзей, а ад вынікаў пакутуе народ.

— Вось у гэтым і ёсць вашая жлобская сутнасць, — злуецца жанчына. — Вы прывыклі чакаць. Вы вырылі нару… у саміх сабе і схаваліся ў ёй. Але народ не ануча ля печы, аб якую, каму ўздумаецца, выціраюць боты. Народ — гэта мы з вамі. І так званыя гаспадары, якія лічаць, што ўхапілі Бога за бараду, недаўгавечныя… І аднойчы яны таксама зразумеюць гэта…

— Дольчык, дзе ты швэндаешся?

Развітацца з жанчынаю не паспяваю. Валька вынырвае аднекуль з цемры, хапае мяне за руку і валачэ праз стаянку на супрацьлеглы бок вуліцы.

— Куды ты мяне цягнеш? Дзе аўтобус? — дапытваюся я.

— З працы адпусцілі? — замест адказу цікавіцца яна.

— Н-не…

— Не адпусцілі? — здзіўляецца Валька. — Ну, ты, Дольчык, даеш. Хочаш, каб вытурылі?

— Дзе аўтобус? Дзе астатнія? — злуюся я.

— Не турбуйся, аўтобус паехаў па Юрыя Іванавіча. Мы чакалі цябе, чакалі… Карацей кажучы, я верыла, што ты прыйдзеш... Таму і засталася цябе тут чакаць…

«І правільна зрабіла, што засталася», — хачу падзякаваць жанчыне.

— Юрый Іванавіч — наш гісторык, — працягвае тлумачыць Валька. — Гэта яго ініцыятыва ехаць у Полацк. А яшчэ мы наведаем Мір і Нясвіж… Табе даводзілася бываць у Нясвіжы?

Я напускаю на твар заклапочаны выгляд і не слухаю яе. Я жыву сваімі думкамі. І гэтая жанчына нават не здагадваецца. Ёй ніколі не зразумець, як гэта можна жыць сваімі думкамі…

«Прывітанне, Жэнік!

Дзякуй табе за ліст. Жыву, як і жыла. Толькі вечарамі гляджу не на цябе, а на твой здымак. Мне вельмі цябе не хапае, праўда. Я нават выказаць гэтага не магу. Скажу толькі, што хочацца бачыць цябе, быць з табою побач. Зараз ноч. Ірына спіць, а я сяджу і думаю. Нават не верыцца, што ты не ў гэтым інтэрнаце. Вакол быццам бы ўсё па-ранейшаму, і мне часта здаецца, што калі выйду з пакоя, то ўбачу некага з вас. І не мне адной так здаецца. Мы ўсе першыя дні хадзілі панурыя. Каця з Ларысай так і з’ехалі сумнымі. Цяпер мы з Ірынкаю ўдзвюх жывём. Экзамен па эканоміцы здала на “выдатна”. Уяўляеш, зусім не рыхтавалася. Нават пытанняў у руках не трымала. І вось зноў прайшла “халява”. Самой нават смешна. Гэта быў апошні мой экзамен. З панядзелка пачынаецца практыка. Сёння дырэктар чытаў нам уступную лекцыю. Наплёў “бочку арыштантаў”: што мы гультаі, што будзе правяраць нас, што сорамна нам павінна быць за свае ўчынкі. Слухалі мы яго, а самі думалі: хучэй бы гэтая практыка пачалася, хоць адпачылі б. Як сам бачыш, ніякай свядомасці ў нас няма і быць не можа. Вось скончым тэхнікум, тады паглядзім, можа, і ўзарвём з разуменнем справы некалькі ўстановак… Жартую…

На вуліцы зімна, нават у валейбол не гуляем. Сяджу ў пакоі. Чытаю Юрыя Рытхэу. Ён піша пра чукчаў, пра перыяд станаўлення савецкай улады на Поўначы. Мне падабаюцца такія кніжкі. Гэта нешта накшталт “Узнятай цаліны”. Цікава назіраць за лёсамі людзей, як мяняюцца іх характары, як кожны змагаецца за сваё месца ў жыцці. Учора хадзілі на фільм “У маёй смерці прашу вінаваціць Клаву К.”. Фільм пра старшакласнікаў, пра каханне. Нам ён з Ірынай вельмі спадабаўся. Я пад уражаннем ад кнігі і фільма задумалася пра свой лёс. Як пражыць лепей жыццё? Каб нейкая ад мяне карысць была. Табе такія думкі не лезуць у галаву? Мне здаецца, што лезуць. Нешта я разгаварылася на гэтую тэму. Напэўна, трэба проста жыць ды імкнуцца рабіць людзям дабро. А ты як лічыш?