Quo Vadis

Не ведаў, у якой частцы гораду пачаўся пажар, думаў аднак, што затыбранскі квартал, густа забудаваны, поўны складоў дрэва і драўляных будаў, дзе прадавалі нявольнікаў, быў першай ахвярай агню. У Рыме пажары здараліся даволі часта, падчас якіх здараліся часта і гвалты, рабаўніцтвы, злашча ў кварталах, заселеных паўбарбарскім пралетарыятам, дык што магло дзеецца на такім Затыбры, гняздзе галіты, паходзячай з усіх канцоў свету? Тут праз голаў Вініція прамігнуў магут Урсус, але што ж мог зрабіць хоць бы не чалавек, а тытан з пякельнай сілай агню? Пагроза бунту нявольнікаў была таксама злыбядою, якая ад давён-даўных душыла цэлы Рым. Расказвалі, што сотні тысяч тых людзей лятуціць аб часах Спартакуса і чакае толькі нагоды, каб збройна выступіць супраць гныбіцеляў. І вось нагода падаспела! Магчыма таму, што ў горадзе разам з пажарам кіпіць разня і вайна. Можа, нат і прэторыяне па загаду цэзара кінуліся на горад і мардуюць. Валасы сталі дыбам на галаве Вініцію. Прыгадаў сабе ўсе гутаркі аб гарадскіх пажарах, якія часта чуў пры двары цэзара, прыгадаў сабе ягоныя скаргі, што мусіць апісваць толькі з фантазіі пажар Троі, ягонае дакаранне Тыгэліна, які падручаўся падпаліць Анцыюм або адмысловы драўляны горад, урэшце, ягоныя нараканні на Рым і смуродлівую затху Субуры. Так! Гэта, няйначай, ён загадаў спаліць горад. Ён адзін толькі мог адважыцца на гэта, так як адзін Тыгэлін мог падручыцца выканання падобнага загаду. А калі Рым гарыць па загаду цэзара, дык хто ж можа заручаць, што і жыхарства не будзе з падобнага загаду выгублена? Людаед быў здольны і да такога зверства. Дык — пажар, бунт нявольнікаў і рэзь! Што за пекла! Што за нетра стыхіяў і людское закатнасці! А ў гэтым усім — Лігія! Енк Вініція зліваўся з храплівым енкам каня, які, рвучы пад гору да Арыцыі, гнаў ужо астанкамі сіл.

Хто яе вырве з агню, хто выратуе? Вініць аж прылёг да каня, ушчаміўшы пальцы ў грыву, гатовы быў кусаць конскі карак. У пэўным моманце нейкі коннік, што гнаўся з процілеглага боку да Анцыюма, крыкнуў, мінаючы яго: «Рым гіне!» — ды паімчаўся далей. Да вушэй Вініціевых даляцела толькі шчэ слова «багі», рэшту заглушыў тупат капытоў. Тое слова ацвярозіла яго. Багі!.. Вініць падняў голаў, выцягнуў рукі да зорнага неба і пачаў маліцца: «Не вас заклікаю, якіх святыні валяцца, але Цябе!.. Ты сам цярпеў, Ты адзін міласэрны! Ты адзін разумеў людскі боль! Ты прыйшоў на свет людзей навучаць літасці, дык акажы ж яе цяпер! Калі Ты такі, якім называюць Цябе Пётр і Павал, дык паратуй мне Лігію. Вазьмі яе на рукі і вынесі з полымя! Ты можаш гэта! Аддай мне яе, а я Табе аддам кроў. А калі не хочаш мне гэтага зрабіць, дык зрабі гэта для яе. Яна Цябе мілуе і на Цябе спадзяецца. Абяцаеш жыццё і шчасце пасмяротнае, але шчасце пасмяротнае не ўцячэ, а яна паміраць яшчэ не хоча, дай жыццё ёй!

Вынесі яе з Рыму на сваіх руках. Ты ж можаш, хіба не жадаеш!..»

Перапыніў, бо чуў, што далейшая малітва магла змяніцца ў пагрозу, а баяўся абразіць Боства тады, калі ласка і літасць Ягоная найбольш была патрэбнай.

Спалохаўся такое думкі і, каб не дапусціць да галавы ані ценю гразьбы, пачаў зноў сцёбаць каня, тым болей, што белыя муры Арыцыі на палове дарогі да Рыму засвяцілі ўжо перад ім у месячным водбліску. Незабаўна пралятаў міма святыні Мэркура ў гаю перад горадам. Відаць, ужо ведалі тутака пра няшчасце, бо перад святыняй панавала суталака. Вініць пралётна згледзеў на сходах і між калюмнамі рой людзей з светачамі ў руках, якія ціснуліся пад апеку боства. Дарога не была так парожная і вольная, як за Ардэяй. Натаўп ішоў, праўда, да святыні бакавымі сцежкамі, але і на галоўным гасцінцы стаялі грамады, якія хутка ўцякалі перад разгоненым ездаком. З гораду далятаў гоман. Вініць уляцеў туды, бы віхар, паваліўшы й сталачыўшы на дарозе некалькі людзей. Навокал цяпер акружылі яго крыкі: «Рым гарыць! Горад у вагні! Багі, ратуйце Рым!»

Конь спатыкнуўся, стрыманы моцнаю рукою Вініція, і асеў назад перад гасподаю, дзе стаяла змена. Нявольнікі, казаў бы спадзеючыся гаспадара, стаялі перад гасподай і на ягоны загад рушылі навыперадкі па новага каня, а Вініць, бачачы аддзел дзесяці конных прэторыянаў, якія, мабыць, ехалі да Анцыюма з весткамі, падбег да іх і пачаў пытаць: — Каторая частка гораду гарыць?

— А ты хто такі? — спытаў дзясятнік.

— Вініць, вайсковы трыбун і аўгустыянін! Адказвай, галавой рызыкуеш!

— Пажар, спадару, пачаўся ў крамах пры Вялікім Цырку. Як мы выязджалі, быў ужо ў вагні цэнтр гораду.

— А Затыбра?

— Агонь туды дацяпер не дайшоў, але з непаўстрыманай сілай абыймае штораз новыя кварталы. Людзі гінуць ад жару і дыму, і ніякі ратунак немагчымы.

У тым моманце падалі Вініцію новага каня. Малады трыбун ускочыў на яго і панёсся далей. Ехаў цяпер да Альбанума, пакідаючы направа Альбалонгу і ейнае чароўнае возера. Гасцінец да Арыцыі йшоў пад гару, якая зусім засланяла далягляд і Альбанум на другім баку. Вініць ведаў, аднак, што з гары ўбачыць не толькі Бовілу і Устрынум, дзе чакалі на яго свежыя коні, але й Рым, бо за Альбанумам ляжала па абодвух бакох Апійскай дарогі роўная нізкая Кампанья, па якой беглі толькі да места аркады аквадуктаў, і нічога ўжо не засланяла віду.

— З гары ўбачу полымя, — казаў сабе.

І пачынаў сцёбаць каня. Яшчэ не даскочыў на вяршыню гары, як пачуў на твары подых ветру з дымам і ўбачыў вяршыню азалочанай.

— Загарава! — падумаў Вініць.

Ноч сівела ўжо даўно, золак пераходзіў у світанне, і на ўсіх блізкіх узгорках таксама свяціў ружовы і жоўты бляск, могучы быць і ад пажэжы і ад зарніцы. Вініць выехаў на вяршыню гары, і тады жудаснае відовішча залунала перад ягонымі вачыма.

Уся даліна пакрыта была вялізнаю хмараю дыму, ахутваючаю сялібы, аквадукты, віллы, дрэвы, а ў канцы гэнай шэрай жудаснай пакрывы гарэла на ўзгорках места.

Пажар не йшоў угару слупам, як гэта бывае тады, калі гарыць паадзіночны, хоць бы й вялікі, будынак, гэна была даўгая, падобная да зарніцы, рака агню.

Над гэнай істужкай агню каціўся вал дыму, месцамі зусім чорнага, месцамі крывавага й ружовага, стоўплены ў сабе, выдзьмуты, густа клубіўся, бы вуж, што ўецца-выцягваецца. Велізарны той вал часамі быццам прыкрываў агністую раку так, што рабілася яна вузкаю, бы стужка, часамі прасвечваўся агнём з-пад нізу, змяняючы ягоныя споднія клубы ў хвалі полымя. Загарава цягнулася ад краю да краю далягляду, замыкаючы яго так, як часамі замыкае ланцуг лесу. Сабінскіх гор зусім не было відаць.

Вініцію на першы пагляд здалося, што гарыць не толькі горад, але свет цэлы, і што ніякая істота не можа выбрацца з таго акіяну агню й дыму.

Вецер з боку пажару падыхаў штораз мацней, несучы смурод смаліны ажогу, якая прыхавала нат найбліжэйшыя рэчы. Разаднела зусім, сонца азарыла ўзгоркі, акружаючыя Альбанскае возера. Але ясназалатыя раннія касулі выглядалі праз ажогу моў хворыя, рудыя. Вініць, спушчаючыся да Альбанума, уязджаў у дым штораз гусцейшы, менш праніклівы. Само мястэчка было зусім ім акутана. Устрывожаныя мяшчане павыбягалі на вуліцы, і страх было падумаць, што мусіла дзеяцца ў Рыме, калі і тут ужо цяжка было зяхаць. Роспач заўладала зноў Вініціем, і жах падыймаў валасы на галаве. Спрабаваў мацавацца, як мог.

«Немагчыма, — гадаў сабе, — каб увесь горад пачаў адразу гарэць. Вецер вее з поўначы і зганяе дым толькі ў гэты бок. Затыбра, перарэзанае ракою, можа й цалкам ацалела, а ў апошнім выпадку даволі будзе Урсусу прарвацца праз Янікульскую браму, каб ухавацца ад небяспекі. Гэтаксама немагчыма, каб згінула ўсё насельніцтва, і каб горад, які валодае светам, згладжаны быў разам з жыхарамі з аблічча зямлі. Нават і ў здабываных гарадох, калі разня і агонь пустошаць усё, пэўная колькасць людзей заўсёды застаецца жывою, дык чаму ж канчаткова мела згінуць Лігія? Адыж Бог яе сцеражэ, які Сам перамог смерць!» Так супакойваючы сябе, пачаў зноў маліцца і па даўняй звычцы рабіць перад Хрыстом вялікія абраканні й дэкларункі дароў і ахвяр. Мінуўшы Альбанум, жыхары якога амаль усе сядзелі на дрэвах і дахах, каб глядзець на пажар, крыху супакоіўся. Падумаў таксама, што Лігіяй апякуюцца не толькі Урсус і Лінус, але і Апостал Пётр. На самы ўспамін пра гэта льга ўступіла ў ягонае сэрца. Пётр быў заўсёды для яго істотай таёмнай, амаль надлюдскай. Ад таго часу, калі слухаў яго ў Острыянуме, засталося ў яго дзіўнае ўражанне, аб якім на пачатку побыту ў Анцыюме пісаў Лігіі, што кожнае слова гэтага старца ёсць праўдай або мусіць стацца праўдай. Бліжэйшае знаёмства з Апосталам з часаў свае хваробы ўзмацавала тое ўражанне, якое пасля змянілася ў моцную веру. Дык калі Пётр багаславіў ягонае каханне і абяцаў яму Лігію, дык Лігія не магла згінуць у вагні. Горад можа сабе згарэць, але ніводная іскра не спадзе на ейную вопратку. Ад бяссоннае ночы, шалёнае язды і перажыванняў пачала Вініція агортваць дзіўная эгзальтацыя, у якой усё выдавалася яму магчымым: Пётр перажагнае агонь, разгорне полымя адным словам, і пройдуць цэлымі праз вагністую алею. Пётр хіба ведаў рэчы будучыя і напэўна прадбачыў злыбяду пажару, дык як жа б не мог перасцерагчы ды не вывесці з места хрысціян, а між імі і Лігіі, якую любіў бы собскае дзіця. І штораз мацнейшая надзея пачала ўзмацоўваць сэрца Вініція. Падумаў: калі яны ўцякаюць з гораду, можа нат іх спаткаць у Бовілі ці ў дарозе. Можа, вось за хвіліну дарагое аблічча з’явіцца з па-за гэнага дыму, зацягваючага штораз шырэй цэлую Кампанью.

Выдавалася яму гэта тым праўдападабнейшым, што на дарозе пачаў спатыкаць штораз часцей людзей, уцякаючых з места ў Альбанскія горы, каб, уцалеўшы ад агню, выдабыцца і з дымнае задухі. Не даехаўшы да Устрынума, мусіў суняць бег каня, бо дарога надта была заталочана. Вобак пешых з клункамі на плячах спатыкаў коні, мулы, вазы, нагружаныя дабыткам, а ўрэшце і лектыкі, у якіх нявольнікі неслі багацейшых жыхароў. Устрынум так ужо быў набіты ўцекачамі з Рыму, што нельга было праз натаўп праціснуцца. На рынку пад калюмнамі святынь раілася ад уцякаючых. Тут і там з’яўляліся ўжо й палаткі, пад якімі шукалі прытулку цэлыя сем’і. Іншыя закладалі сабе табарышча пад голым небам, яны крычалі, заклікалі багоў, пракліналі долю. У агульнай сумятні нельга было чаго дапытацца. Людзі, ад якіх Вініць маніўся што-небудзь даведацца, або зусім не адказвалі, або пазіралі на яго асалавелымі, поўнымі жаху вачыма і крычалі: «Гіне горад і свет!»

Ад Рыму наплывалі з кожнай хвілінай новыя грамады мужчын, жанчын, дзяцей, пабольшваючы суталаку й гоман. Некаторыя, пагубляўшыся ў людской каламесіцы, шукаліся. Іншыя біліся за табарышчы. Грамады паўдзікіх пастухоў з Кампаньі папрыцягваліся ў мястэчка, шукаючы навін і крадзенай здабычы. Там і сям натаўп нявольнікаў і гладыятараў усялякіх народнасцяў пачаў рабаваць гарадскія дамы й віллы, заводзіць разбойства з жаўнерамі, баронячымі насельніцтва.

Сенатар Юній, якога Вініць спаткаў пры гасподзе ў грамадзе ўцекачоў, першы даў яму крыху талковейшыя весткі пра пажар. Занялося гарэць, праўда, пры Вялікім Цырку, з боку Палатыну і ўзгор’я Цэліус, і з неймавернаю хуткасцю абняло ўсё асяроддзе гораду. Не памятаюць людзі ад часаў Брэнна такое спагуды.