Quo Vadis

Пятроні, які не меў найменшага сумніву аб тым, што Нэрон у данай хвіліне гаварыў шчыра і што музыка іставетна можа выдабываць наверх розныя шляхотнейшыя схільнасці з ягонай душы, загачаныя гарамі эгаізму, распусты й злачынства, кажа: — Цябе трэ знаць так блізка, як я. Рым ніколі не ўмеў цябе ацаніць.

Цэзар абапёрся мацней на плячы Вініція, казаў бы ўвагнуўся пад цяжарам несправядлівасці, і адказаў: — Тыгэлін далажыў мне, што ў сенаце шэпчуць сабе на вуха, быццам Дыядор і Тэрпнас лепей за мяне йграюць на цытрах. Не хочуць прызнаць мне нат і гэтага! Але ты, які заўсёды гаворыш праўду, скажы мне шчыра: ці яны лепш за мяне йграюць, ці так сама, як я?

— Ты маеш салодшы дотык, а і больш сілы. У табе пазнаецца артыста, а ў іх — рамесніцтва! Так! Паслухаўшы іхняе музыкі, лепш можна скеміць, кім ёсць ты.

— Калі так, дык хай сабе жывуць. Не здагадаюцца ніколі, якою ты іх у гэнай хвіліне абдарыў паслугай. Хоць яно ўсё роўна: калі б іх пазбыўся, дык на месца іх трэ было б узяць іншых.

— Дый людзі ў дадатку гаварылі б, што з упадобы да музыкі — музыку нішчыш. Не глумі ніколі музыкі для музыкі, боскі.

— Які ж ты іншы ад Тыгэліна! — дзівіўся цэзар. — Але бачыш, я на ўсё мастак, і калі музыка адкрывае прада мною прасторы, якіх існавання не дадумоўваўся, адкрывае краіны, якімі не валадаю, раскошу й шчасце, якіх не перажываў, дык я не магу жыць жыццём абыдным. Яна мне гаворыць, што існуе надзвычайнасць, і вось шукаю яе ўсёю магутнасцю ўлады, якую багі аддалі ў мае рукі. Часам здаецца мне, што каб дацягнуць да тых алімпійскіх светаў, трэ выканаць нешта такое, чаго дагэтуль ніхто шчэ не даканаў, трэ перавышыць людское пагалоўе дабром або злом, ведаю, што людзі магчымуць назваць мяне атрапянелым. Але я не шалею, я шукаю! А калі шалею, дык з нуды і нецярплівасці, што знайсці не магу. Я шукаю! Разумееш мяне? І дзеля таго жадаю быць вялікшым за чалавека, бо такім чынам магчыму быць найвялікшым як мастак, — тут сцішыў голас так, каб не мог пачуць Вініць, і, прылажыўшы вусны да вуха Пятронію, зачаў шаптаць: — Ці ведаеш, што я галоўна дзеля гэтага асудзіў маці й жонку на смерць? Пад парогам нязнанага свету жадаў злажыць найвялікшую ахвяру, якую толькі чалавек злажыць мог. Гадаў сабе, ануж па тым нешта станецца, ануж адчыняцца тыя дзверы, за якімі ўбачу нязнанае. Хай бы сабе гэта было цуднейшае або страшнейшае за людское паняцце, абы было незвычайнае й вялікае… Але тае ахвяры, відаць, было замала. Для адкрыцця эмпірэйскіх брамаў трэ, мабыць, большае — і хай так станецца, як доля жадае.

— Што манішся зрабіць?

— Пабачыш, пабачыш хутчэй, чым табе здаецца. А тым часам ведай, што ёсць двух Нэронаў: адзін такі, якога ведаюць людзі, а другі — артысты, якога адзін толькі ведаеш, і які, калі забівае, як смерць, ці шалее, як Бахус, дык менавіта таму, што яго давіць шэрасць і ліхоцце абыднага жыцця, і жадаў бы яго скараніць хоць бы й агнём ці жалезам… Ох! Які станецца нудны гэты свет, як мяне не стане!.. Ніхто не здагадваецца, нават ты, дарагі, які з мяне мастак! Але якраз таму й сумую, кажу табе шчыра: душа ўва мне бывае часамі так сумнай і маркотнай, як тыя цыпрысы, што там чарнеюцца ўдалечыні. Цяжка чалавеку адначасна насіць найвышэйшую ўладу і найбольшы талент!..

— Спачуваю табе, цэзар, цэлым сэрцам, а са мною зямля і мора, не лічачы Вініція, які ў душы цябе абажае.

— І ён заўсёды быў мне мілым, — сказаў Нэрон, — хоць служыць Марсу, не музам.

— Ён перад усім служыць Афрадыце, — паправіў Пятроні.

І вырашыў за адным замахам заладзіць справу сястрынца ды аддаліць усе небяспекі, якія маглі яму пагражаць.

— Ён закаханы, як Троіл у Крэсыдзе, — кажа. — Дазволь яму, доміне, паехаць у Рым, бо ссохне. Ці ведаеш, што тая лігійская закладніца, якую ты падараваў яму, знайшлася, і Вініць, выязджаючы да Анцыюма, пакінуў яе пад апекай нейкага Ліна? Не згадваў я табе пра гэта, бо ты ўкладаў свой гімн, а гэта важнейшая рэч над усім. Вініць маніўся з яе зрабіць сабе каханку, але, як аказалася цнатліваю, бы Лукрэцыя, раскахаўся ў ейнай цноце і цяпер жадае звянчацца з ёю. Гэта каралеўская дачка, дык дызгонару не будзе, але ж ён — вось існы ваяк — уздыхае, сохне, енчыць, аднак чакае на дазвол свайго імператара.

— Імператар не выбірае жанок ваяком. Нашто яму той дазвол?

— Я ж казаў табе, доміне, ён цябе абажае.

— Дык тым больш можа быць пэўны майго дазволу. Гэта ўдалая дзяўчына, хоць завузкая ў клубох. Аўгуста Папея скардзілася мне на яе, што ўракла нам дзіця ў Палатынскім парку… — Але я сказаў Тыгэліну, што боствы не паддаюцца ліхім прырокам. Памятаеш, боскі, як ён быў сумеўся, і як сам ты крычаў: «Habet!»

— Памятаю.

Тутка звярнуўся да Вініція: — Кахаеш жа яе так, як кажа Пятроні?

— Кахаю, доміне! — адказаў Вініць.

— Дык выдаю загад зараз ехаць узаўтра ў Рым, звянчацца з ёю і не паказвацца мне на вочы без вянчальнага пярсцёнка.

— Дзякую табе, доміне, з сэрца і душы.

— О, як міла ўшчасліўляць людзей! — адазваўся цэзар. — Не жадаў бы нічога іншага праз усё жыццё рабіць.

— Зрабі нам яшчэ адну ласку, боскі, — просіць Пятроні, — і асвець гэну волю сваю перад аўгустай: Вініць не асмеліўся б ніколі ажаніцца з асобай, якой не рада аўгуста, але ты, доміне, разгоніш адным словам ейныя ўпярэджанні, аб’яўляючы, што сам так загадаў.

— Добра, — кажа цэзар. — Табе і Вініцію не ўмеў бы нічога адмовіць.

І завярнуўся да віллы, а яны за ім, рады з перамогі. Вініць мусіў устрымоўвацца, каб не кінуцца на шыю Пятронію, бо цяпер усе перапоны й небяспекі быццам былі аддалены. У атрыюме віллы малады Нэрва і Тулій Сэнэцыё забаўлялі аўгусту гутаркай, Тэрпнас і Дыядор строілі цытры. Нэрон, увайшоўшы, сеў на ўзорыстым крэсле і, шапнуўшы штось на вуха прыбочнаму грэцкаму хлапчаняці, чакаў. Хлапчанё воміг вярнулася з залатою скрынкаю.

Нэрон адчыніў яе і, выняўшы нашыйнік з буйных перлаў, гавора: — Во каштоўнасці, годныя сянняшняга вечара.

— Іграе на іх зарніца, — адзываецца Папея, перакананая, што нашыйнік ёй прызначаны.

Цэзар то падымаў, то спушчаў ружовыя каменні, урэшце кажа: — Вініць, падаруеш ад мяне гэны нашыйнік маладой лігійскай каралеўне, з якою загадваю табе звянчацца.

Поўныя гневу і раптоўнага здзіўлення вочы Папеі пранізвалі то цэзара, то Вініція, а ў канцы ўрэзаліся ў Пятронія. А той, перагнуўшыся абыякава праз поручча крэсла, вадзіў рукою па грыфе гарфы, як бы жадаючы вывучыць ягоную форму. Прамеж таго Вініць, падзякаваўшы за падарунак, падыйшоў да Пятронія і сказаў: — Чым я табе адудзячуся за ўсё тое, што ты для мяне сяння зрабіў?

— Ахвяруй пару лебедзяў Эўтэрпе, — адказвае Пятроні, — хвалі песні цэзара і смейся з прачуцця. Спадзяюся, што рык львоў ад гэтае пары не будзе муціць сну ані табе, ані тваёй лігійскай лілеі.

— Не, — запэўнівае Вініць, — цяпер я зусім спакойны.

— Хай жа Фартуна будзе вам ласкавай. Але цяпер зважай, бо цэзар бярэ зноў формінгу. Устрымай дыханне, слухай і рані слёзы.

І праўда, цэзар узяў формінгу, падняў вочы ўгару. У залі замерла гутарка, прысутныя сядзелі без руху, як скамянелыя. Толькі Тэрпнас і Дыядор, цэзаравы акампаніятары, цікавалі то на сябе, то на ягоныя вусны, чакаючы першых тонаў песні.

Нараз у прадсенні закіпела бегатня й гоман, цераз момант з-за парт’еры выскаквае цэзарскі вызвольнік Фаон, а за ім тут жа консул Лекан.

Нэрон нахмурыў бровы.

— Выбачай, боскі імператар! — адазваўся зазяханы Фаон. — Рым гарыць!

Большая частка гораду ў моры агню!..

На гэны даклад усе пазрываліся на ногі. Нэрон паклаў формінгу і ўголас: — О, богі!.. Убачу пажар гораду і скончу «Троіку»!

І воміг звяртаецца да консула: — Ці, выехаўшы зараз, паспею яшчэ ўбачыць пажар?

— Уладару! — адказвае бляды, моў сцяна, консул. — Над горадам адно мора полымя, дым душыць людзей, млеюць, з роспачы кідаюцца ў вагонь… Рым гіне!

Хвіліна мёртвай цішыні, нечакана Вініць на ўвесь голас: — Vae misero mihi!..

І малады юнак, скінуўшы тогу, у самай туніцы выбег з палацу.

А Нэрон падняў вочы да неба і дэкламуе: — Гора табе, святы градзе Прыяма!..

XLII

Вініць ледзь паспеў узяць з сабою некалькіх нявольнікаў, ускочыў на каня і паімчаўся глыбокаю ноччу праз пустыя вуліцы Анцыюма ў кірунку Лаўрэнтума. Страхотная вестка выклікала ў ягонай душы як бы стан шалу здзічэння, былі моманты, калі не мог уцеяць, што з ім дзеецца, меў такое ўражанне, быццам на тым самым кані за плячыма ягонымі сядзіць ліха і крычыць яму ў вуха: «Рым гарыць!», сцёбае яго самога і каня ды гоніць іх у той агонь. Палажыўшы без накрыцця голаў на карку каня, імчаўся навослеп у самай туніцы, не гледзячы наперад і не зважаючы на перапоны, аб якія мог рассадзіць голаў. Сярод цішы, сярод спакойнай і чорнай начы коннік і конь, аблітыя месячным бляскам, рабілі ўражанне соннае мары. Ідумейскі вогір, стуліўшы вушы і выцягнуўшы шыю, ляцеў бы страла, мінаючы непарушныя цыпрысы і белыя, паўтуляныя сярод іх, віллы. Грукат капытоў аб каменныя пліты тут і там будзіў сабак, якія браханнем праводзілі спагудную з’яву, пасля, раздражненыя ейнаю нагласцю, пачалі выць, падносячы пашчу на месяц. Нявольнікі, едучыя за Вініціем, хутка пачалі адставаць ззаду, бо мелі горшыя коні. Ён сам, як бура, праімчаўся праз спячы Лаўрэнтум, завярнуў да Ардэі, у якой так, як у Арыцыі, Бовілі і Устрынуме, трымаў ад часу прыезду да Анцыюма расстаўленыя коні, каб магчы найпрыдчэй праязджаць прастору, аддаляючую яго ад Рыму. Памятаючы пра гэта, выдабываў з каня астанкі сіл. За Ардэяй паказалася яму, быццам на паўночна-ўсходнім баку неба завалакло ружовым загаравам. Магла гэта быць зараніца, бо было ўжо позна, а дзень у ліпені рабіўся заране. Але Вініць не мог паўстрымаць крыху роспачы і злосці, бо выдавалася яму, што гэта загарава пажару. Прыпомніліся яму словы Леканія: «Горад увесь у вагні», — і праз момант змагаўся з хваляй шалёнасці, бо згубіў надзею на выратаванне Лігіі, а нат даехання ўпору. Ягоныя думкі выперадзілі бег каня, імчаліся перад ім бы статак чорнага птаства — роспачныя, страхотныя.