Шрифт:
Альгерд Бахарэвіч
САРОКА НА ШЫБЕНІЦЫ
Раман
Alas! the destroyer came and went!
– and the victim - where is she?
Кажуць, распавядаючы гісторыі, тут цяпер стала модна пачынаць іх з канца. Дзіўны, невядома каму адрасаваны паклон, бескарыснае практыкаваньне ў гнуткасьці. Бо насамрэч гэта даволі цяжка, калі наогул мае нейкі сэнс: не згінаючы суставаў аповеду, узяць і дацягнуцца да ягонага фіналу . Але, зрэшты, чаму б і не? Я заўжды меў схільнасць да бессэнсоўнага. Насіць у кошыку сьвятло – адна з маіх улюбёных брэйгелеўскіх прымавак. Калісьці мне, напрыклад, падабалася фатаграфаваць помнікі са сьпіны. Яны выглядаюць такімі безабароннымі, гэтыя нібыта велічныя каменныя людзі верхам на сваіх маркотных жывёлах – хіба што шматмэтровай зеленаватай статуі Бісмарка ў тым горадзе, дзе я цяпер жыву, напляваць, зь якога боку яе здымаюць: любы фатограф вымушаны стаць перад ёй як па камандзе “зважай”. Я даслаў табе яе здымак; незадоўга перад гэтым ты ў апошні раз праверыла сваю пошту; праз год тваю скрыню разарвала ад спаму; можа, менавіта тады й там, пад аховай
Прыкладна празь пяць хвілін яна памрэ. Потым, на пахаваньні, яе начальніку давядзецца трохі паднапружыцца, выбіраючы прыдатныя словы. Паводле эвангельля ад братоў Грым, бог прапанаваў калісьці чалавеку трыццаць гадоў жыцьця – але чалавеку было мала, ён прасіў усё болей і болей і ўрэшце вытаргаваў сабе семдзесят. Таму паўза ня будзе надта доўгай: недарэчная, заўчасная сьмерць, скажа начальнік, яно ж толькі пачало жыць, гэтае беднае дзяўчо, і ўсе вакол згодна й скрушна заківаюць, шчыльней захутваючыся ва ўласныя целы. Але пяці хвілін яшчэ не прайшло, яна сядзіць на сваім працоўным месцы, і некаторыя з наведнікаў ёй зайздросьцяць.
Я мог бы адразу назваць яе імя, але няхай сьмерць яшчэ трохі пашукае. Гэта ня вельмі лёгка – калідор мае шмат дзьвярэй, і хаця на кожных ёсьць шыльда з прозьвішчам і пасадай, зарыентавацца складана. Я першы ў чарзе, але бачу адсюль толькі майго суседа справа, пажылога, апранутага ў замалы для яго бруднаваты пінжак (пра нагавіцы я маўчу), з надта выцягнутым тварам, пакрытым бародаўкамі, як гарачы блін, і шырокімі рукамі, якія ён ня ведае, куды падзець. Гнуткія рухавыя пальцы. Па ўсім відаць, ён хацеў бы першы ўвайсьці ў кабінэт, і гэтае жаданьне не дае яму спакою. Раз за разам ён кусае вусны – нэрвуецца. Наведнікі, выпадковы набор людзей, сядзяць уздоўж сьцяны, некаторыя шэптам перамаўляюцца. Я думаю пра тое, ці сапраўды нашая чарга ёсьць зусім выпадковым наборам людзей, і ці бываюць наогул выпадковыя чэргі. Вось жа, грамадзяне сюды прыйшлі розныя, аднак мэты іхныя вельмі падобныя. Яны маюць агульныя тэмы для размоваў. Яны ўсьміхнуцца адно аднаму, нечакана сустрэўшыся на ягаднай палянцы. Я тут адзінае выключэньне, я праехаў амаль тысячу кілямэтраў, каб пабачыць тую дзяўчыну, якая празь некалькі хвілін памрэ. А чарга за мной стаіць, каб зрабіць нашае жыцьцё чысьцейшым. Я не магу, я зараз што-небудзь зламаю ці засьпяваю. Спакойна, гэта ўсяго толькі раённая адміністрацыя. І назва таго адзьдзелу, у якім мы знаходзімся, не павінна выклікаць больш ці менш эмоцыяў, чым, скажам, назва аддзелу аховы здароўя. Гэта мая пэрсанальная праблема, што я ніяк не магу прывыкнуць да чорных па белым словаў. Тая, што сядзіць за дзьвярыма, хутка навучылася не спатыкацца аб назву свайго аддзелу прылюдна.
Я пазіраю на дзьверы, там на шыльдзе – гадзіны, калі яна прымае. Яна – улада, яна ня можа размаўляць з народам увечары або, крый божа, уначы, толькі зь дзевяці раніцы да гадзіны дня й пасьля перапынку на абед зь дзьвюх да шасьці. Вельмі зручна й справядліва. Улада ня можа дазволіць сабе гутарыць зь людзьмі ў прыцемках, народ мусіць мець магчымасьць зазірнуць у яе бесстароньнія беспартыйныя вочы. Яна ў гэта заўсёды верыла. Дзьверы нарэшце адчыняюцца, з кабінэту выходзіць той, за кім я некалі займаў чаргу, ягоны задаволены посьвіст паволі аддаляецца. Я падымаюся, мой пажылы сусед таксама, ягоныя вочы гараць праведным агнём, ён лічыць, што нашая розьніца ва ўзросьце дае яму права ўвайсьці першым – бо я ж ня буду, калі прыйдзе час, замінаць яму раней за мяне выйсьці вонкі з гэтага жыцьця. Ён цягне да мяне рукі... Няхай... Дзьверы за ім зачыняюцца. Я апускаюся на крэсла.
Некаторыя наведнікі могуць тут чытаць, якое кашчунства! Я вось не магу. Спрабаваў, літары не ўспрымаюцца зрокам, як, бывае, ня лезе ў горла ежа. Навошта я тут сяджу, я ж добра ведаю, як выглядае ўлада. Яна – дзяўчына ў чорным дзелавым касьцюме, за сталом зь сьветлага дрэва, ва ўласным кабінэце, дзяўчына, якую я ведаю лепш, чым яна сама, жанчына, якую я з дапамогай свайго няхітрага абсталяваньня, што зусім не зьмянілася за апошнія тысячагодзьдзі, так часта й так безвынікова дасьледаваў, і нічога не знайшоў. Калісьці я пакідаў у ёй сьляды, цяпер ужо ніводнага не засталося. Яна так любіла распавядаць пра сябе. Улада – добрае імя, нядаўна яно пачало ўваходзіць у моду, хаця дзяўчыну завуць зусім ня так, яна – проста ўлада, маленькая матрошка ўлады, адзін з мноства яе твараў, патрэсканы камень з заплюшчанымі вачыма, які я з такім шаленствам тапіў у старой падушцы, а ён усё ўсплываў на паверхню й тыцкаўся мне ў грудзі... Завялікія, як сказаў бы мой сябра-прадавец на рэчавым рынку, вушы, умела схаваныя пад валасамі, разгубленыя вусны, нічога незвычайнага. Можа быць, бровы – мне здавалася, яны ў яе чамусьці былі на рознай вышыні, таму – вечна трохі зьдзіўлены погляд. Пад імі – халодная вада, позьняя восень, шурпатае дрэва. Што такое яе ўлада? Гэты від з акна на пустую плошчу, дзе ўкладваюць асфальт? Партрэты родных на стале ды над галавой? Гузікі Alt і F4 на клявіятуры казённага кампутара? Яе туфлі на высокім абцасе (яна здымае іх, калі садзіцца за стол, і намацвае раз-пораз пальцамі ног, нібы туфлі могуць уцячы)? Стос каляндарыкаў, на адным зь якіх запісаны нечы тэлефонны нумар? Я й так цудоўна ведаю, як яна выглядае, і магу пайсьці адсюль, саступіўшы месца наступнаму наведніку, але застаюся, сяджу, можа, каб сказаць ёй нешта, можа, каб уратаваць. З кабінэту чуецца шум, зьвініць шкло, мне падаецца, яна крычыць, Вераніка, суворае дзяўчо, якое нарэшце знайшло сабе добрую працу.
Ёй здавалася, што з паступленьнем ва ўнівэрсытэт гэта скончыцца: якое там. Ён хапаўся за сьцягнутыя ў тугі хвост валасы, як за канат у спортзалі, і з усяе моцы цягнуў іх уніз, прыцішана грукала аб сьпінку крэсла ягонае напружанае запясьце, боль аўтаматычна ўспыхваў на макаўцы ды імгненна сьціхаў, толькі рэха гудзела ўверсе ілба. Яна ўскрыквала ды, з палымнеючым тварам і шалёнымі вільготнымі вачыма, абарочвалася – ён сядзеў, занураны ў канспэкт, і паволі падымаў на яе зьдзіўлены позірк. Выкладчыкі моршчыліся ды пачыналі сказ спачатку – яна й запісвала яго наноў, не задумваючыся, таму ў яе сшытках, асьветленых пранізьлівым аранжавым маркерам і па-асеньняму прыцярушаных простым алоўкам, шмат было паўтарэньняў: “Ян Каме Ян Каменскі Каменскі”. Адмысловае пісьмовае заіканьне. “Дзіцячы садок”, – казалі адны, “Вы ж дарослыя людзі”, – хапаліся за галаву іншыя, словы былі зьвернутыя да яе, быццам гэта яна правакавала таго ідыёта за сьпінай. Крыўдна ажно да сьлёзаў у прыбіральні. Блаславёная ананімнасьць першага сэмэстру: “Дзяўчына ў белым швэдры, вы мяне чуеце?”, “Мадмуазэль з галёркі, я да вас зьвяртаюся!”. Яна б шчыра зьдзівілася, калі б нехта патлумачыў ёй, што й праўда, правакацыя йдзе ад яе, дакладней, ад яе патыліцы ў
сьветлым пуху, ад лесьвічкі раскручаных кароткіх валаскоў, якія ня трапілі ў адну кампанію з забранымі пад вішнёвага колеру шырокую заколку, ад радзімай плямкі, падобнай да забытай прыродай смочкі, што заблукала на целе.Потым Вераніка выпадкова даведалася прозьвішча колішняга ката – Жвалевіч. Не, школьныя законы сьведчылі, што прычынай такіх нападаў можа быць толькі каханьне, але ж школа засталася ў мінулым, год прамінуў як стагодзьдзе, яна была пэўная, што побач сядзяць дарослыя людзі, дарослыя прынамсі ў тым сэнсе, што яны ўжо дарасьлі да яе куміраў – калі не да Віктара Ветра, то да Магды... (Яна магла слухаць Магду гадзінамі, яна зачыняла дзьверы ў пакой, ставіла касэту й клалася ў музыку, як у труну, на парозе зьяўляліся нейкія знаёмыя постаці, разяўлялі раты, махалі рукамі, а яна толькі прыціскалася бліжэй да дынаміка, аднойчы старэнькі магнітафон зьнямеў, яна скрала бацькоўскую гарэлку ды аддала суседу Юрку, толькі б голас Магды загучаў зноў.) На жаль, і яна запісала гэта 1 кастрычніка ў свой дзёньнік, хлопчыкі на патоку яшчэ гулялі ў салдацікаў, а большасьць дзяўчат былі сапраўдныя калгасьніцы, за выключэньнем хіба што Іны ды яе паслугачак, аднак тыя Веранічку пакуль што папросту ігнаравалі. На курсе за ёй адразу ж замацавалася мянушка Троль. Яна даведалася пра гэта толькі тады, калі пастрыглася, але цяпер ужо сама з жахам глядзела на свае вушы на фатаздымках першага курсу, – хоць бы ты іх нажніцамі падкараціла тады, дурніца.
***
Валасы лезьлі ёй у рот, ёй было млосна ад уласных валасоў, валасы ліплі да краёчка губы, мокрага ад урачыстых інтанацыяў, яна ж зусім не рэпэтавала. Бо ўвогуле тэкстоўку мелася чытаць Іна, але тую якраз сабраліся выключаць з унівэрсытэту: два гады бездакорная залікоўка ратавала яе, як амэрыканскі пашпарт нявыхаванага турыста, але “бардэль у інтэрнаце” (такі загаловак мела адпаведная нататка ў сьценгазэце) – гэта было занадта нават для іхнага вечна пазяхлівага дэкана. Падскочылі, паляпалі па плячы: выручай, і яна неяк бессаромна ўзрадавалася, хаця й паўтарала: не змагу, не змагу, і запіхвала назад сэрца, не змагу, не змагу, а вакол ужо нікога не было, толькі падымаўся па лесьвіцы, спружыніста-спартова, выкладчык пэдагогікі, ды раздрукоўка камечылася ў руках.
Назаўтра падымацца давялося на гадзіну раней, першы аўтобус быў яшчэ больш душагубны за той, на якім яна звычайна дабіралася да гораду, і яна ўсё выдыхала паветра сабе пад нос, бо ёй здавалася, што з рота непрыемна пахне. Мужчыны, якія не віталіся зь яе бацькам, узялі Вераніку ў шчыльнае кальцо, абараняючы ад тых, хто на сьвяты лез да бацькі з кулакамі – але за абарону трэба было плаціць, а яна ўсё ўхілялася ад аплаты гэтых шчырых паслугаў – абаронцы цясьней і цясьней змыкаліся вакол яе, прыціснутай да поручня; яна стаяла ў гэтым дзіўным памяшканьні, бяз вокнаў, з жывымі рухавымі сьценамі, па-за якімі гудзела аўтобусная гаворка. Вераніцы ўсё здавалася, што пасажыры маўчаць, а гаворыць нехта адзін, бясконцы нецьвярозы маналёг, у якім нічога не разабраць, – быццам энэргічна трасуць учорашні нумар “Маладога антыфашыста” і адтуль сыплюцца словы. Памяшканьне было трохкутнае, бо і абаронцаў было трое, паміж імі існавала таемнае злучэньне, і варта было Вераніцы памкнуцца ў раптоўна ўзьніклы прагал, трэцяя пільная сьцяна адразу ж прыводзіла ў дзеяньне дзьве астатнія, і праход зачыняўся. Наверсе пагойдваліся тры абыякавыя галавы, унізе запраўленыя ў джынсы жываты гулялі, перакідваючыся Веранікай, нібы мячом. Урэшце яна пакорліва ткнулася ў адзін з жыватоў, вырашыўшы перацярпець, і два другія раўніва пачалі адганяць яе ад пераможцы, ім хацелася аднаго – справядлівасьці, гэтым клятчастым жыватам, а рукам хацелася яшчэ болей, ды толькі зайздрасьць да супернікаў не давала ім волі, прымушала ляжаць на торбах ды пахнуць, як дрэнна пратушанае мяса. Тры іншыя рукі паглядвалі на тое, што адбывалася, з поручня, як хцівыя птушкі, толькі й чакаючы, калі можна будзе даядаць аб’едкі, але баляваньне ўсё не пачыналася.
Прыхінуўшыся да цёплага жывата, Вераніка прыплюшчыла вочы й з жахам зразумела, што тэкстоўкі яна ня памятае, ані слова, яна памятала толькі, што ў канцы там, у перадапошні радку, было “за подзьвіг тарбамі”, да чаго ж было гэтае “тарбамі”, хто яго ведае, гэта гучала як “дзякуй” – маўляў, тарбамі вам вялікі за подзьвіг, ды няма за што, гэта вам тарбамі, што памятаеце пра нас! Не магло там быць аніякага тарбамі, але Вераніка чамусьці памятала менавіта гэтыя словы; яна паспрабавала ўявіць сабе аркуш з раздрукоўкай, яна мела фатаграфічную памяць, як сказаў ёй неяк апэратар на вясельлі стрыечнай сястры, – уявіла, цудоўна ўявіла пакамечаны аркуш, на які яна ўчора ўвечары крапнула гарбатай, там так і было ў тым радку: за подзьвіг тарбамі па-па-па-па-па-па, можа, яна забыла знак пераносу. Вераніка пачала ліхаманкава шукаць словы, якія маглі б пачынацца з “тарбамі-“, але так і не знайшла, затое ўспомніла, што другое слова ў тэкстоўцы было “паклон”. Натхнёная сваім маленькім посьпехам, яна вырашыла дастаць аркуш, як толькі выйдзе з аўтобуса. Аркуш з тэкстоўкай, між тым, зусім перастаў адчувацца ёй як нешта сэнсоўнае. Набор шэрых літар, вынік кароткай агоніі струменнага прынтэра. Яна адчувала, як вызваленыя скразьнякамі на прыпынках з-пад апекі заколкі валасы варушацца на макаўцы ды вільгатнеюць ад пяшчотна-пажаднага подыху нябачнай галавы ўверсе. Рэшткі выдыхнутага галавой паветра даляталі й да яе носу, разам з даўгім, родным, сьветлым воласам, які успырхваў да вачэй кожны раз, калі яна дзьмула на яго, заадно правяраючы чысьціню ўласнага дыханьня. Цьвёрды жывот ля шчакі бурчэў, і яму адгукаўся жывот Веранікі, якая так і не пасьнедала праз свае ранішнія трывогі. На патрэбным прыпынку, ужо каля мэтро, сьцены неахвотна расступіліся, яна шмыгнула ў пройму, мімаходзь выцягваючы лісток, абярнулася: адзін з абаронцаў быў яе сусед Юрык, ён весела ашчэрыўся, засьвістаў ды паехаў далей, на працу.
Яна праверыла, змагаючыся зь ветрам: там і праўда стаяла “тарбамі”. Гэта заспакоіла Вераніку, не яна ж пісала тэкст, тарбамі дык тарбамі, значыць, камусьці так трэба. Хутчэй за ўсё, гэтае слова мела сэнс, яна ж тады вучылася толькі на трэцім курсе й штомесяц дзівілася, колькі незнаёмых словаў існавала на сьвеце да яе паступленьня ва ўнівэрсытэт. Пэдоляг, напрыклад, або манкурт – для Веранікі гэтыя словы значылі столькі ж, колькі тарбамі. “За подзьвіг пэдолаг, за подзьвіг манкурт” – гучала ня лепш і ня горш, чым “за подзьвіг тарбамі”. Можа, гэта была частка сцэнару, які пісалі, вядома ж, зь ведама й пад кантролем дэкана. Вераніка прыехала да вучэльні роўна а дзявятай. Вецер грыз сьцягі, госьці з ваенкамату трымаліся абедзьвюма рукамі за фуражкі, нібы побач прызямляўся верталёт. Ёй сунулі пілётку колеру дзіцячае нечаканасьці. “Пытаньні ёсьць?” – запыталася строгая баба з файным, зрэшты, макіяжам. “Тады ў бой! Ні пуха!”. “К чорту!” – прашаптала Вераніка. “Та-а-ак!” – баба, якая ўжо зьбіралася йсьці да трыбуны, павярнулася да яе ды ўшчыкнула за шчаку. “Ня мямліць толькі! І...”. Баба прыдзірліва агледзела Вераніку ды спрытна выцягнула зь яе валасоў заколку. “Так рамантычней! А пілётку трымай у руках. Паехалі!”