Сцюдзёны вырай

Яна хуценька дастала айфон і паляпала пальцамі па экране. Адлюстраванні ў яе вачах палыхнулі загалоўкамі на невядомай мне тады мове, дробныя чатырохкутнічкі фотаздымкаў шчыльна набітыя былі людзьмі са скажонымі ў сквіле ратамі, былі бачныя краты, муры з дротам па версе, а таксама паліцыянты ў чорным, як у SWAT, спецадзенні. Нешта дзіўнае здарылася з яе тварам… Майго валодання беларускай мовай не хапае, каб апісаць тое здранцвенне, азмрочванне, якое я назіраў. Твар як быццам бы разламіўся на дзве часткі, аднак не на паверхні, а дзесьці пад ільдом, у сцюдзёных глыбінях, пад скурай. Мілавідны выраз, які рабіў Насту падобнай да каралеўны Галадрыэль з Lord of the Rings Пітэра Джэксана, адступіў, спужаны нейкай чорнай навалай, і бачна было, што крыніца гэтай навалы — недзе там, за спінамі SWAT. Рэальнасць, дзе побач быў я, Стамбул ды поп-выканаўца Амар Аль Махры, які бразгатаў з дынамікаў сумбарыны, урэшце перамагла. Яна схавала сваю жуду і свой боль у кішэню джынсаў.

Таксоўка катапультавала нас акурат ля ўвахода ў музей. Раён быў нельга сказаць, каб рэспектабельны, але ў ягонай бязглуздай архітэктуры адчуваўся подых стагоддзяў, які гарантаваў высокія кошты на нерухомасць і істотную набліжанасць да цэнтру. Ля дзвярэй нас сустрэў стары, які смактаў цыгарэту пад агромністым постэрам з выявай той адной карціны Шагала, якая на некалькі дзён ператварыла Стамбул у цэнтр глабальнай мастацкай культуры. Мы нават у яго яшчэ запытацца не паспелі, а ён патупаў ужо ўнутр, зрабіўшы запрашальны знак рукой. Праціснуўшыся праз свідравіну калідора, мы апынуліся ў падсобным памяшканні, дзе ўжо рыпеў імбрык ды стаялі кубачкі — нібы запрашэннем для вывучэння тэмы «My kitchen» на якой-небудзь складанай мове, на якой простае слова kettle мае такое складанае гучанне, што толькі такім вось літаральным сітуацыйным паўторам яго і можна засвоіць.

— Шагал? — на ўсялякі выпадак запытаўся я, але ж стары мудра ўсміхнуўся.

Падхапіўшы ўсё патрэбнае для гарбаты, ён шпарка пакульгаў некуды наверх — о, гэтыя знакамітыя стамбульскія лесвіцы! — і мы на здаровых, маладых нагах, ледзьве паспявалі за ім. Нагналі яго двума паверхамі вышэй, дзе была абкладзеная белымі мармуровымі плітамі пляцоўка. Унізе была бачная ўрачыста падсветленая шкляная столя галерэі, пасярод якой у мураваным празрыстым кубе знаходзіўся скарб, за якім мы палявалі ўвесь вечар. Карціна дэманстравалася ў вельмі нестандартным ракурсе, букет быў перавёрнуты, аголенай жанчыны не бачна наогул, аднак пякучыя колеры білі па вачах, адразу выдаючы працу вялікага майстра.

Зноў усміхнуўшыся, стары растлумачыў, што музей ужо зачынены, бо ахоўнікі пайшлі дадому глядзець футбол. Але што мы можам прысесці і атрымаць асалоду ад вечара ды кубачка араматнай гарбаты. І што галоўнае ў жыцці — нікуды не спяшацца, бо калі спяшаешся, ніколі не паспяваеш. А яшчэ калі сесці вунь там, дык бачна мора і караблі. Я сунуў яму пяць баксаў і, пасля ўжо таго, як ён іх узяў і схаваў, адчуў, што ён рабіў гэта не дзеля грошай, а з-за ўласцівай стамбульцам гасціннасці. Аднак, паколькі мы — са свету, дзе грашыма вымяраецца ўсё, ён грошы прыняў — не выключана, каб нас не пакрыўдзіць. Стары сказаў, што звычайна выходзіць сюды паліць, але што паліць ён можа і ўнізе. І што жыццё — цуд, і яно надта кароткае. І што чым больш спяшаешся, тым хутчэй усё пройдзе.

Мы засталіся адны. Я прысеў на лаву, узрушана сказаў пра Шагала, пра яго crazy color conjuctions, пра тое, што ў любым музеі свету пазнаю яго палотны за сто метраў, калі яшчэ ніякіх сюжэтаў не бачна, выключна каларыт. І раптам спыніўся:

— А, я забыўся! Ты ж не любіш мастацтва.

— Так, я не люблю мастацтва, — цвёрда сказала яна. Гучала гэта як нейкі маніфест, які сам па сабе цягне на мастацкую акцыю, таму выправілася: «Не тое, што не люблю. Не разумею. І не маю часу, каб зразумець гэтыя карцінкі».

— А чаго ж ты так сюды імкнулася? Да Шагала?

Адказ быў агучаны вельмі ўсхвалявана:

— Таму што ён — мой зямляк. У нас з ім адна краіна на дваіх, — тут у маім сэрцы нешта варухнулася, варухнулася, здаецца, тое, што завецца генетычнай памяццю, астаткавым нацыянальным светаўспрыманнем.

— О, я і не ведаў, што ты з Расеі!

Цяпер, калі я ўжо добра ведаю гісторыю і культуру Настынай зямлі, калі арыентуюся ў беларускай літаратуры і нават сам спрабую пісаць прозу (занятак дурны: жывапіс нашмат высакародней гэтага словапляцення!), я здзіўляюся толькі аднаму — як яна мяне не забіла за гэтую праяву ідыятызму? Я тымчасам працягваў думку, самазабыўна напрошваючыся на чвэртаванне.

— Знаёмцеся, Джон Вілаў, эксперт па рускім жывапісе XIX стагоддзя! Attorney двух буйнейшых аўкцыённых дамоў, рэпутацыя якога была сёння апоўдні з грукатам знішчаная назаўсёды! Джон Вілаў, беспрацоўны, — я зноў дурашліва працягнуў ёй далонь і толькі тут заўважыў, як набрыняў натуральнай нянавісцю ейны позірк.

— Дурань ты! Дурань, Джон!

— Што такое? — спужаўся я. Ніколі не бачыў такіх фурыёзных істотаў.

— Дзе цябе вучылі, Джон Вілаў? У Маскве?

— У Бостане! У мяне прыстойная адукацыя!

— Табе падабаецца мастацтва акупантаў? — яна пляснула мяне па плячы, пляснула балюча з той жа непасрэднасцю, з якой у таксоўцы песціла валасы.

Я зразумеў па-свойму:

— Пры чым тут Трэці Рэйх? І Нямеччына? Якія акупанты?

— З-за такіх, як ты, дурач-ч-чына, з-за такіх… Маёй краіне… У маёй краіне… — Яна павярнулася спінай і, здавалася, захліпала. Я праз вялікую паўзу няўпэўнена дакрануўся да яе пляча. Вельмі асцярожна.

— Прабач. Я праўда не разумею. Патлумач, калі ласка!

Яна тузанула галавой і павярнулася — так, што стаў бачны толькі профіль:

— Марк Шагал, дурань ты, быў беларусам! Не таму, што нарадзіўся ў Беларусі, а таму, што да самага скону — да самага — ты чуеш? — любіў адзіны горад на зямлі — Віцебск! Любіў, як дзяўчыну, як мару, як… Як вырай… Ведаеш, ёсць такое слова ў мове, на якой я размаўляю…

Тут трэба асабліва спыніцца (па-беларуску!) на тым, як яна тлумачыла мне, што такое беларуская мова з яе старажытнай пявучасцю, з яе градацыйнымі пяшчотнымі памякчэннямі (такімі, як адбываецца ў інверсіі з «ch» у слове «пяшчота»), з яе занядбаным, як Атлантыда, сучасным статусам. Мова, за якую ў тым фантастычным «выраі», які яны так любілі з Шагалам, можна лёгка атрымаць пятнаццаць сутак па адміністрацыйным артыкуле «лаяўся матам, махаў рукамі». За мову, уявіце! Не за словы, якія на ёй гаворацца, а менавіта за мову, якая ўтварае мелодыку гэтых словаў. Нават калі ты гаворыш «слава паліцыі»!

— Вырай, — працягвала яна, — гэта тыя цёплыя краі, куды лятуць птушкі ўзімку, каб уратавацца ад маразоў ды снегу (снежню) і, адначасова з гэтым, ва ўяўленнях старажытных беларусаў, нейкі чароўны край, дзе ніколі не бывае зімы. Вырай нельга перакласці простым «paradise» ці «hot region», бо ніякі гэта не «region» — у кожнай птушкі ці класа птушак вырай свой, непаўторны. Хтосьці з іх ляціць у Афрыку, хтосьці — у Індыю. Зусім, як для людзей, заўваж! Хтосьці эмігруе ў Вільню, хтось — у Прагу. Але, — яна ўзняла палец дагары. — У прамым значэнні «вырай» — мясціны, дзе ніколі не бывае снегу.

«Як у Стамбуле?» — паспрабаваў я пажартаваць. «Як у Стамбуле», — з лёгкасцю пагадзілася яна. Яшчэ я дадаў, што калі б у маім Масачусетсе нельга было б размаўляць не нейкай мове, я б прынцыпова яе засвоіў і камунікаваў бы толькі на ёй.

Наста працягнула мне лапу. Мы замірыліся. Распавёў, як у Бостане нам выкладалі, што Шагал быў мастаком, які нарадзіўся ў Расеі, працаваў камісарам у Сібіры, аднак большую частку жыцця пражыў у Францыі ды ЗША. Яна ўвесь час хапала мяне за руку, перапыняла ды ўдакладняла: «Не ў Сібіры, а ў Віцебску! Не камісарам, а ўпаўнаважаным па культуры! Не Сібіры, а Віцебскага павету». Я з усім пагаджаўся, а паспрабуй ты не пагадзіцца, калі побач такі знаўца эстэтыкі, які можа без доўгіх ваганняў пляснуць цябе па плячы ці нават па галаве, калі ты памыляешся!