Сцюдзёны вырай

— Ты казала пра безабароннасць, — нагадваў я, і мне хацелася яе абараніць, зрабіцца супермэнам побач з ёй, яна ляціць заўтра зранку, я — увечары, але ў нас яшчэ ёсць аскепак ночы, ёсць троху часу на тое, каб абкружыць яе маім клопатам, падмацаваць артэфактам, надзець на руку бранзалет, як Рыплі на Рэбеку ў фільме «Aliens» — каб я ведаў, дзе яна, калі ёй патрэбная падтрымка…

— Безабароннасць — гэта калі ты не ведаеш, куды трэба тэлефанаваць, каб выклікаць «хуткую», калі зрабілася млосна. Куды бегчы, калі на цябе напалі. Да каго падыйсці, калі трэба пра штосьці спытацца. На радзіме, у горадзе, дзе ты нарадзіўся і гадаваўся, такіх пытанняў проста не ўзнікае, адказы відавочныя, а тут самае простае ператвараецца ў невырашальную праблему. І маці не дапаможа. Адчуваеш сябе аголеным у канцлагеры. Нават калі краіна — самая прыязная, кшталту Турцыі…

Мы падышлі да Галацкага маста. Ёсць такія месцы, кшталту Апіевай дарогі, у назвах якіх адчуваецца востры прысмак стагоддзяў, дзіўнае пазнаванне падзей музейнай даўніны ў назвах вуліц — як тая шыльда пра Скарыну, што вісіць на рагу ля Вакечу ў Вільні, ці «іпадром», ад якога ў колішнім Канстанцінопалі застаўся толькі слуп ды шыльдачка. Нашыя продкі будуць вучыць гарадскую гісторыю, якая з’яўляецца гісторыяй ужо для нас — па шыльдачках… Аднак — як на іпадроме, дзе нават самае вострае вуха не пачуе водгукаў таго ляманту, які разносіў вецер дзве тысячы год таму, так і на Галацкім мосце ўся гісторыя, уся гістарычнасць, закансерваваная хіба што ў назве. Стаяць шэрагі начных вудзільшчыкаў, побач з якімі дрэмлюць вёдры, а ў вёдрах лупяцца адна на адну зачараваныя рыбіны, якім ужо не пашанцавала. Рыбіны, у якіх ужо больш падабенства са смачнай вячэрай, чым з жывой істотай. А ўнізе, на другім ярусе (мост з-за свайго ўзросту раздваіўся, стаў двухпавярховым), турысты калупаюць відэльцамі экспанаты, якія б упрыгожылі любы музей мора. Менавіта туды я яе і павёў — упершыню за вечар перахапіўшы ініцыятыву, запрасіўшы Насту далучыцца да гастранамічнага вывучэння глыбіняў. Яна скарылася з крывой усмешачкай, ну вядзі, Джоні, а я пагляджу, як ты, турысціна нявопытная, неабстраляная, разбіраешся ў гастранаміі. Хутка высветлілася, што ў нас істотныя разыходжанні ў разуменні слова «добрая рэстарацыя»: для мяне прынцыповым быў выгляд, разнастайнасць страваў у меню, для яе — нейкая дзіўная «вартасць», якую яна разумела як суаднесенасць «кошту» і «якасці». І першае месца, дзе на ўваходзе нас сустракаў карсар, чымсьці падобны да Джоні Дэпа, яна адразу ж абвесціла «нявартым», тое ж самае, але з затрымкай на азнаямленне з коштамі ў меню, адбылося з другой і трэцяй рэстарацыямі, нават пасля майго запэўнення, што dinner is on me. Урэшце на адной з шыльдаў я заўважыў назву на кірыліцы. Напэўна, ёй будзе прыемна павячэраць у рэстарацыі з кірылічнай назвай, ад якой, мабыць, патыхае радзімай, домам, — разважаў я. Рэстарацыя называлася «Золотои Бабушка», і яна спачатку думала раззлавацца на мяне за тое, што зноў праасацыяваў яе дом, яе гэтую Беларусь, з Расеяй і расейскай мовай, але хутка сама прыйшла да высновы, што «Золотои Бабушка» — гэта не па-руску. А калі нават па-руску, то з такім наборам памылак, што прыстойнаму беларусу вячэра тут павінна прыносіць асалоду сімвалічнай знявагай вялікай рускай культуры.

Даволі хутка прынеслі лобстэра, які апынуўся звычайным рачным ракам, але даволі вялікіх памераў. Афіцыянт пры гэтым меў такі лагодны выгляд, што я проста не мог пакрыўдзіцца на ежу.

— Вы адкуль? — спытаў ён у мяне.

— Я з Бостану, — адказаў я.

— У мяне сястра ў Бостане! — падхапіў ён. — Вельмі прыгожы горад!

Мне зрабілася прыемна.

— А вы адкуль? — спытаў ён у Насты.

— Я з Кракозіі, —коратка адказала яна.

— О, якое супадзенне! Мая дачка вучыцца там! — расквітнеў ён.

— Як прыемна, — адказала яна з’едліва. — Звычайна людзі ў нас далей за тэрмінал у аэрапорце не заязджаюць.

— Навошта ты так? — паўшчуваў я яе.

— Нармуль, мы абодва атрымалі асалоду. Ён — з-за таго, што падмануў мяне, я — з-за таго, што не дала сябе падмануць. Ты лепш растлумач мне, Джон Вілаў, якой трасцай цябе занесла ў рускую культуру і рускі жывапіс. Мог бы заняцца чымсьці прыстойным, напрыклад, — французамі дзевятнаццатага стагоддзя, як твой сябра Дзюпер’е!

— Фашыстка! — бадзёра адгункнуўся я.

— Ад рускага шавініста чую! «Шагал — вялікі рускі мастак»!

— Ну з Расеяй у мяне сапраўды ёсць пэўная эмацыйная сувязь. Справа ў тым, што я амерыканец толькі ў другім калене. Мой дзед быў эмігрантам.

— Адкуль? З Расеі?

— Так, з Расеі. Так, але не зусім так. Ён сам заўсёды казаў, што ён родам з Польшчы, а бабуля, якая пажыла больш за яго, нават вывучылася балбатаць па-ангельску, сцвярджала, што яны з Расеі. Карацей, я заўсёды лічыў, што Расея гэта такая маленькая, утульная частка Польшчы (бабця вельмі цёпла казала пра Расею, усё ўзгадвала нейкую Выру, сугучную твайму «выраю»). My school не надта намагалася растлумачыць мне, што я памыляюся, бо быў USSR, які на ўсіх нашых мапах пазначаўся адным колерам. Ва універсітэце, дзе я нават нейкую гісторыю рэгіёна хапануў, было ўжо позна. Мае ўяўленні аб свеце збольшага ўжо склаліся ды былі на звышсэнсоўным узроўні нязменнымі.

– І ты не вельмі цікавіўся.

— Не вельмі. Гэта было не надта істотным. Для мяне перамога нашай team у футбол была значна больш істотнай, чым уся гэтая штука з утварэннем і знікненнем USSR.

– І чаму ж гісторыя мастацтва?

— Там, у гэтай Расеі-Польшчы, у дзеда застаўся маёнтак. Я разумею, ён там быў не апошнім чалавекам… А яго дзед ці прадзед ці прапрадзед нават яшчэ больш за яго не апошнім. Сябраваў з нейкім local oligarch, які ўзнагародзіў яго ў 17-м стагоддзі… Гэтым маёнткам… Італьянскі архітэктар праектаваў… Драўляныя калоны, два паверхі, элементы барока. Старадаўні маёнтак, які належаў спаконвек нашаму роду, які быў… Як жа ён гэтае слова… Ён нават бацьку майго вучыў прыметніку… Ён неяк мне казаў, аднак я забыўся.

— Успамінай, Джон! Якім быў ваш род?

— Не помню. Надта ж яно не па-ангельску гучала!

— Bagaty?

— No!

— Visakarodni?

— No!

— Aristokratichny?

— No!

— Zamozhni?

— Вось! Дакладна! «Заможны»! Род быў заможны ды з каранямі… Нават нейкая паперка была, з чымсьці кшталту геаграфічнага абазначэння рэк ды вытокаў, аднак на кожным вытоку — нейкае прозвішча…

— Радавод? Гэта быў радавод?

— Мабыць… Як бабця з жыцця пайшла, маці ў труну ёй паклала. Маёй маці ўся гэтая гісторыя не надта падабалася, яна хацела, каб я сябе адчуваў сапраўдным амерыканцам, без усёй гэтай эмігранцкай лухты, як яна гэта называла… А дзед… Ён надта быў стары, калі я нарадзіўся. Мы амаль з ім не размаўлялі… Амаль што… Але я памятаю, як ён плакаў над карцінай мастака рускага… Як яго звалі? Такое рускае прозвішча… Як у паэта… Жукоўскі! Успомніў! Жукоўскі!

— Зараз як трэсну табе! Станіслаў Юльян Жукоўскі быў рускім мастаком?

— А што? Ну так… Прозвішча… Але не… Я памятаю, дзед казаў, што не рускім, а польскім… Аднак дзед усё польскім называў. Яны заўсёды з бабкай сварыліся. Тая кажа, што бліны з бульбы — руская страва, а ён кажа — польская…

— Дурань ты бязродны, дранікі табе руская страва? Ці польская? Вось зараз дакладна трэсну!

— Ды што такое?

— Ды тое, што дранікі — традыцыйная беларуская страва! Запомні, ты! «Заможны» — беларускае слова! Беларускае, разумееш? Боўдзіла! А Жукоўскі быў сын шляхціча, пазбаўленага маёмасных праў за ўдзел у паўстанні Каліноўскага, шмат беларускіх маёнткаў пісаў… Пераважна ў віцебскім павеце…

— Дык вось… Дзед мне паказваў адзін з ягоных інтэр’ераў — ён, дарэчы, мяне і ўразіў, прымусіў цікавіцца жывапісам… Адзіная карціна, з якой усё пачалося, якая мяне і выхавала ўрэшце ў мастацтвазнаўцу… Я надта ж малы тады быў… І вось дзед паказваў карціну, даволі знакамітую, я яе потым у Гугле знайшоў… Там бачная частка заможнага дому, у зялёных колерах. Канапа… Алейны пейзаж на сценцы — выява далёкіх гор, якія хутчэй падказваюць рамантычныя вершаванкі пра прыгажосць Каўказу, чым асацыююцца з сапраўднымі гарамі… Мармуровая выява жанчыны… Частка стала. А побач, у самым цэнтры, — расчыненае вакно. І адтуль — від на поплавы ды далёкі лес. І гэты від… Ён такі прыгожы, што… Ён як быццам вырай той, пра які ты кажаш… Я потым, калі мне было цяжка ці самотна — гадзінамі лупіўся на той пейзаж… Дык вось… Дзед мой… Ён таму плакаў, што гэта наш дом быў… У Жукоўскага на карціне. Яны адзін аднога асабіста ведалі… Бацькаў дзед запрашаў да нас… Да іх… Пагасцяваць…

— Як месца называлася, дзе вы жылі?

— Не памятаю.

— Я цябе зараз! Якія буйныя гарады побач былі?

— Ды я не памятаю! Там усе назвы такія, што можна галаву зламаць. Хаця пачакай… Мне бацька казаў, што побач быў горад, які ў перакладзе на ангельскую з тутэйшай называўся New Town… Small New Town.

Наста адкінула відэлец ды змоўкла. Прамовіла:

— Novogrudok?

— Дакладна!

— Віншую цябе, Джон Вілаў. Я сама з-пад Навагрудку. Мы з табой кшталту землякі.

Я выставіў наперад далонь, маўляў, дай пяць, зямеля, але яна неяк здранцвела…

— Успамінай назву, дубіна!

— Ды не памятаю! Ты зараз спрабуеш выцягнуць з мяне ўспаміны, якія мае бацькі зрабілі чымсьці кшталту табу, разумееш…

— Успамінай!

— Не памятаю!

— Да якога ангельскага слова была падобная назва тых мясцін?

— Ну, здаецца, там было падабенства са словам «пераслед», chase…

— Чазімцява?

— Чазімцява, так!

Наста расшпіліла заплечнік, дастала адтуль тэчку, расчыніла яе, вываліла змесціва на стол. У тэчцы было… Як бы гэта апісаць… Такі набор дзіўных рэчаў, вельмі асабістых, якія для старонняга выглядаюць хламам, аднак для ўладальніка… Друкаваныя фота, чорна-белыя… Падлеткі ў аднолькавых строях побач з настаўніцай. Папяровая абгортка ад сhewing gum з назвай «Donald Duck». Кніжка для размалёўвання з кітом на вокладцы (кіт быў стракатым — нечыя дзіцячыя рукі расфарбавалі яго ў блакітнае, жоўтае, чырвонае…). Старая ёлачная цацка з адарванай у параксізме юнацкага садызму нагой — палатняны трусік у клецістай сукенцы ды франтаватым паліто, дзе, у якой краіне ён быў выраблены і колькі год ці нават стагоддзяў таму? Гэта было, як музей нечага дзяцінства. Наста выхапіла адно фота і працягнула мне з пакрыўджаным выглядам. На фота маленькая дзяўчынка стаяла побач з зарослай сажанкай. Вады амаль што не было бачна з-за вадзяных лілеяў. На другім плане — гмах з паламанымі стрэхамі. Груды бітай цэглы, зараснікі лопуху… У руках дзяўчынка трымала коніка.