?йэ кирбиитигэр

Бэриммит сахаларга иин хастаран, ?лб?т табаарыстарын к?мт?лэр. ?рд?лэригэр кириэс туруордулар. Т?нн?лл?р?гэр, олохтоохтору «утарыластыгыт, икки киhибитин ?л?рд?г?т» диэн буруйдаан, хонууга мэччийэ сылдьар с??h?лэрин к?рб?ттэрин барытын хомуйан, ??рэн илтилэр. Биир атыыр ??р?н эмиэ холбоотулар. Бааhырбыт аттарын са?анан уларыттылар.

* * *

Амма ?р?с киэ? хочотугар Болугур ууhун а?а баhылыга Боло К??лэкээн о?онньор улахан уолун Хомуоhу кытта олорор. Орто уолун Омоллоон боотур дьиэтэ-уота кинилэртэн чугас баар. Улахан хаhыы иhиллэр сирэ.

О?онньор дьиэтигэр олордо?уна, таhыттан кулут уол киирэн, илинтэн аттаах киhи кэллэ диэн биллэрдэ. Ону «ортоку сэргэ?э т?hэри?» диэн дьаhайда.

Аан аhыллан т??h?гэр, санныгар куйахтаах баатыр киhи киирэн с?г?р?йэр.

– Н?р??н н?рг?й!

– Н?р??н н?рг?й! Бу хайа дьуортугунуй? Хантан кэлли?? – диэн К??лэкээн ыйытар.

– Баатылы ууhа Дьинтиис баай уола Но?ой боотур ыытта. Киэ? киэлитигэр киллэрдин, тиэтэйэн иhэбин диир, – киирбит киhи аа??а туран этэр.

– Дьинтиис баай уолугар ааным аhа?ас, – диэт, К??лэкээн дьиэлээх дьахталларга ас бэлэмнииргэ соруйар.

Сотору с??рбэттэн тахса аттаах, кураахтаах саалаах, куйахтаах дьон кэлэннэр, тиэргэн иhэ туола т?hэр. Но?ой боотур дьиэ?э киирэр. Хардарыта э?эрдэлэhэллэр.

– Олорон т?спэтийэр кыах суох. Нууччалар кэлэннэр с??h?б?т?н ??рд?лэр. Ону эккирэтэн иhэбин. Эн ?т?? ааккар ??э-с?ктэ кэллим. К?м?л?с, – Но?ой кэлбит соругун быhаччы этэр.

– ??рд?лэр даа? Оттон эн бэйэлээх к?р?н тура??ын хайдах былдьатты??

– Иhэр сурахтарын истэммин и?эhэм быатын кылгатан⁶ к?рс?б?т?м. ?рэр тимир сааларынан то?ута ытыалаан кыайдылар. Басты? баатырдарбын ?л?рд?лэр. Кэлэн иhэммин Таатта ?рэх с?ннь?гэр олорор Нарыкаа??а уонна Кумаhа?а сылдьаммын басты? баатырдарын ыллым. Эйиэхэ эрэнэн кэллим. К?м?л?h?? диэн. С??h? ??рэр дьон айаннара бытаан буолуо.

– Оо, с?р?н! Т?h? с??h?н? ??рд?лэр?

– Элбэ?и. Атыыр ??р?н эмиэ холбоотулар.

– Бу ата?астаатахтарын к?р?? эрэ. Нохойдоор, Омоллоону ы?ыры?. Баатырдары мунньу?. Чэ, т?ргэнник, – диэт, са?ата суох истэн олорбут Хомуос туран кэлэр.

Кэлбит дьон, аhаан бараннар, ыраах айа??а барыахтарын иннинэ утуйан ыллылар. Омоллоон баатырдарын ы?ыртаан, сарсыарда халлаан сырдыыта айа??а турдулар. Барыта т??рт уонча киhи суолга киирэн субуhан, айаннатан дьигиhиттилэр. Уонча солбук аты сэтиилэнэн бардылар.

Омоллоон боотур дор?оонноох аата, дьоhун сура?а аатырбыта ?р буолла. Ат б???, кус быhый, б?д??-сада? киhи. Уон сааhыттан кыргыс ??рэ?эр ??рэммитэ. О?оттон эрэ улахан у?уохтаах, быhый, бэргэн буолан хай?алга сылдьыбыта. Бухатыырдар тустарынан элбэх кэпсээни истэн улааппыта. Кини эмиэ бухатыыр буолан аар-саарга аатырыан ба?арара. Ким да утары к?рб?т буолан, эдэригэр кыра тэппини истибэт, ?h?ргэс, хадаар майгылаа?а. Ону дьоно улаатан, ?йд?нн???нэ, к?н?? диэн м?хп?т, мээнэ сэмэлээбэт этилэр. Улаатан силгэтэ ситтэ?инэ, а?а ууhун к?м?ск??, ара?аччылыа диэн эрэнэ саныыр ыччаттара диэн кини этэ.

Биирдэ Т???л? баайа Быйа? ойуун кэлэн ыалдьыттаабыта. Боло К??лэкээн ытык ыалдьыт кэлбитигэр, байтаhын биэни ?л?рт?рб?тэ. Онно Быйа? ойуун, уол аhамньытын с???н, «бу уол мо?уhа бэрт эбит, Боруку Омоллоон диэн ааттыахха с?п эбит» диэбитэ. Уол ону ?h?ргэнэ истибитэ. Ити итинэн ааспыта.

Онтон ?с сыл буолан баран, Быйа? ойуун дьиэтигэр олорон, уохтаах кымыстан с?????эр о?устаран, дьиэ таhыгар тахсан с?р??к?? олордо?уна, эмискэ быыра ох кэлэн быарыгар батары т?сп?тэ. Быйа? и?иир ситиитин таттаран, ?р? титирэстии т?hээт, ?й ылан: «Бу хайа ?ст????м кэлэн ?л?рд???» – диэн хаhыытаабыта. Онуоха тыа диэкиттэн: «Боруку Омоллоон кэллим!» – диэн хаhыы иhиллибит. Быйа? уолаттарыгар: «Болугур ууhугар сылдьан, орой мэник уолу оонньоон Боруку Омоллоон диэн ааттаабытым, бука, кини кэлэн ?л?рд??? буолуо, ситиhи?», – диэн баран тыына быстыбыт.

Омоллоон ыар буруйу о?орон баран Б?л??гэ к?рээбитэ. Быйа? аймахтара, т??рт уонча киhини тардан, Болугурга кэлбиттэрэ. Омоллоону к?рд??н баран булбакка, ?с ситиhэн, Боло К??лэкээн кыра уолун Чааппара диэн то?устаах о?ону ?л?р?н, сэптэрин хааннаан баран т?нн?б?ттэрэ. Оттон Омоллоон Б?л??гэ тиийэн са?ан ?с сыл олорон баран эргиллибитэ.

Оттон Хомуос эмиэ кыргыс ??рэхтээх да, майгытынан к?рс??. К??h?нэн бэйэтин уйуттар диэбит киhилэрэ. Ол эрээри бэрдимсийэ сатаабат, к?нн?р? урууга, ыhыахха эрэ тустар. Ханна да барбат-кэлбэт. С??h?т?н-аhын ?ч?гэйдик к?р?р, ?лэhит киhи. К??лэкээн эдэр ойо?уттан т?р?пп?т ?h?с уола Чоху уончалаах эрэ о?о.

Ха?аактар, с??h? хаамыытынан айанныыр буоланнар, бытааннар. Эккирэтээччилэр ыаллартан сураhан, ханна тиийбиттэрин билэ истилэр.

Ха?аактар Чаачыгый диэн сиргэ кэлэн хоммуттар. Аара олорор о?онньор бу сарсыарда туран барбыттара, ырааппатахтара буолуо диэтэ. Ону истэн, Т???л? диэн киэ? алааска тиийэн хоно сыттахтарына, т??н саба т?hэргэ быhаардылар.

Аны тиэтэйбэккэ, тохтоон утуйа-утуйа, бытааннык айаннаатылар. Т???л? киэ? алааhын илин са?атыгар кэлиилэригэр, у?ун сиппэрэ? ардах т?hэн барда. Ох саа кирсэ ардахха сытыйда?ына, сымнаан, уунан, ыраа?ы кыайан тэппэт буолар. Онон куhа?ан буолсу. Ха?аактар чокуурунан эстэр тимир саалара ардахха эмиэ моhуогуруу?у.

Хара?арбытын кэннэ, к??тэ т?hэн баран, аттаах дьон хайдыhан, киэ? алаас икки ?тт?нэн субуhан бардылар. Алаас иhигэр элбэх с??h? ыhылла тар?анан мэччийэ сылдьар. С??h?лэри анараа ?тт?лэринэн эргийэн, са?ата суох хомуйан, илин диэки ??рд?лэр, ол кэм?э ха?аактар харабыллара айдааны тарта.

Ардах к??h?рэн, та?аhы сытытта. Сарыы сонноро тымныынан хаарыйар. Хабыс-хара?а. К?h???? ардах силбигэ куhа?ан. Киhини то?орор.

С??h?н? ??рэн киэ? алаас илин ?тт?гэр чугаhаан эрдэхтэринэ, ха?аактар аттаах сэриилэрэ боруора харааран ситэн кэллилэр.

Омоллоон, и?эhэтигэр туран, ынан кэлбит нуучча атын батыйатынан баска сырбатар. Ат, чугурус гынаат, т?б?т?н хойуолла?натта. Иккис ха?аак атын эмиэ т?б??? биэрэн буксутта. Баатырдар охсуhан, кылыс тыаhа бачыр?ас буолла. Сахалар, охсуhа-охсуhа, с??h?н? кытта чугуйаллар. Нууччалар, охсуhан иhэннэр, бэйэлэрин тылларынан хаhыытаhан тохтоотулар. Бекетов сахалар, ба?ар, соруйан чугуйбуттара буолуо, тыа са?атыгар илдьэн, элбэх буолан эргийэн саба т?h??хтэрэ диэн сэрэхэдийдэ. Хара?а?а т?h? да сэрииhит киhи хорсун санаата м?лт??р.

Баатырдар, ха?аактар чугуйбуттарын билэн, ?ргэн ыhыллыбыт с??h?лэри хомуйан суолга киллэрдилэр.

* * *

Петр Бекетов ??рэн иhэр с??h?т?н былдьатан кэлэн баран, Мэ?э баайын Босхо? Боруохалы баран бо?утуннарар санаалаах. Ааспыкка онно тахсан тэриллиилээх утарсыыны к?рс?н, улахан ордууларыгар тиийбэккэ т?нн?б?ттэрэ. Ол куhа?ан. Таатта ?рэ?эр олорор сахалар, ба?ар, ону истэннэр улахан утарсыыны о?орбуттара буолуо. Саатар, хоннохторун анныгар баар чугас улууhу самнардахтарына сатанар. Бу дойдуга таах таалалыы кэлбэтэхтэрэ.