?йэ кирбиитигэр
Шрифт:
Онтон ??-сут э?ээрдээх хас да ?йэ ааспытын кэннэ, уон ???с ?йэ?э, могуол омуктар модун холбо?угу тэринэн ?р?г?йд??б?ттэрэ. Кинилэр эмиэ хонуу куйаар дойдулаах к?с омуктар этилэр. Тимири у?аарарга, у?анарга идэтийбэт буоланнар, былыргы т??рдэр курдук тимир уустарын тыыппаттар этэ. Ол эрээри улахан сэрии дьалхаана ураа?хайдары эмиэ таарыйар. Ханнык эрэ могуол эдэр уол?амчы хаанын аттаах сэриитэ 1217 сыллаахха хонуу куйаар э?ээрдээх а?а?ас сиргэ олорор ураа?хайдар ордууларын алдьаппыта. Бай?ал илин ?тт?гэр олохсуйбут ураа?хайдар онтон тэмтэрийэн, ха?ан эрэ былыргы ?б?гэлэрэ эппиттэрин курдук, «бу дойдуга с?г?н олордуо суохтар» диэн, с????лэрин ??рэн, хоту к???лл?р.
«Оннуттан уларыйбыт огдолуйар» диэн ?с хо?ооно этэринии, аны могуоллартан к?рэнэн, ханна эрэ чуумпу дойду
Ураа?хайдар кыстаан бараннар, саас хаар хараарыыта ?р?с у?уор туорууллар. Кинилэр куйахтаах, тимир сэптээх баатырдара таас ????лээх, охтоох то? уустары сэриилээн хотон, эргиллибэт гына ??рб?ттэр. Онтон дьулайбыт дь?кээбиллэр, сэриилэспэккэ эрэ бары к???н, Тумара ?рэ?инэн хоту т?сп?ттэр. Ураа?хайдар ?ч?гэй ходу?алаах, бултаах, балыктаах са?а сири дойду о?остон олохсуйаллар.
Оттон улуу Бай?ал ар?аа ?тт?гэр олорбут айыы дьоно тыытыллыбакка дойдуларыгар олорбуттара. Могуоллар кыайан-хотон, барыталаан, улахан араллаана суох кэм кэлэн, дьыл-хонук аа?ан испитэ. Ханна эрэ кый ыраах буолар сэрии дуораана да и?иллибэтэ.
?р кэм?э Кытайы ба?ылаан олорбут могуоллар 1368 сыллаахха ол дойдуттан букатыннаахтык ??р?ллэн, т?р?т сирдэригэр Монголия?а к???н кэлбиттэрэ. Кэлэллэрин кэлбиттэрэ буолан баран, Кытай сиригэр т?р??б?т-??скээбит, к?с олохторун олох умнубут дьон, а?аардас эт-??т а?ылыкка астымматтар. Кураанах хонуу куйаарга тэ?ийбэттэрэ да?аны. Аны кэ?экэнэ буолбут кытайдар с?г?н олордубаттар. Могуол сиригэр элбэх сэрии дьонун а?алан, киин куораттарын Кара-Коруму урусхаллаан баран т?нн?лл?р.
Кытайга бурдук ??ннэрэн а?аан олорбут сорох могуоллар, тыа э?ээрдээх чуумпу, кытыы сиргэ баран олохсуйарга бы?аарыналлар. Кинилэр сэниэ ылан бараннар, аттаах сэриилэрэ Сайаан хайатын у?уордаан, А?хара ?р??? туораан, улуу Бай?ал ар?аа э?ээрин олоччу сэриилээн ылаллар. Эр дьону ?л?рт??ллэр. Эдэр дьахталлары, о?олору Монголия?а к???р?лл?р. К?с олохторун умнубут могуоллар «?т?? дойду бу баар эбит» диэн са?а сиргэ олохсуйаллар.
Оттон урукку а?а ба?ылыктарын аатынан сахалар диэн ааттаммыт айыы дьоно сэриигэ хотторон тыыннаах ордубуттара тыа?а к?рэнэн, хоту т??эр улахан ?р?с ба?ыгар са?ан кыстыыллар. Аал о?остон, э?иилги саа?ыгар с??р?ккэ о?устаран хоту диэки усталлар. Кыыллаах Арыы диэн ааттаабыт арыыларыгар кэлэн кыстаан баран, н???? саас эмиэ ?р??? та?нары устан, олохсуйуохха с?пт??х киэ? сы?ыыны к?р?н тохтууллар.
Ити кэм иннинэ Туймаада?а, Э?сиэлигэ олохсуйбут ураа?хайдары тигиилээх сирэйдээх тумат омуктар эмискэ кэлэн саба т??эн сэриилээн хотоллор. Онно тэмтэрийбиттэрин кэннэ, аны у?ун кэмнээх сут кэлэн, быстаран, иэдэйэн олордохторуна, со?урууттан ?р???нэн устан, Омо?ой ба?ылыктаах айыы дьоно – сахалар кэлэллэр. Ол дьон биир тыллаах аймахтарын ураа?хайдары булан, кыргыттарын ойох ылан, дьиэ-уот туттан олохсуйаллар. ?лг?м бултаах, балыктаах, а?ыйах ки?илээх, киэ?-куо? чуумпу дойдуну с?б?л??ллэр. С????нэн сылларга улахан быстарыылаах у?ун сут уонна улахан сэрии буолбакка, ки?и-с???? элбээн, кэлин ханна ки?и олоруон с?пт??х уулаах, ходу?алаах, мэччирэ?нээх сиргэ барытыгар тар?аналлар. Ураа?хай сахалар хоту дойдуга кэлэн бурдугу ы?алларын, ?рб??? ?р?лл?р?н умнубуттара. С?р?н а?ылыктара – эт, ??т, ?р?? ас, балык, кымыс. Онно сир а?ын хомуйан, бэс субатын хатаран мэлийэн эбинэллэр. Онтон дьада?ы дьон с?р?н а?ылыктара балык буолар.
Ураа?хай сахалар а?а уустарынан арахсан, анал сири-дойдуну бас билэн олорбуттара хас да ?йэ буолла. Хардарыта ойох ылсан, эргэ баран, уруу-аймах тарды?ан, утуму сал?аан, уу?аан-тэнийэн элбииллэр. Кинилэргэ сомо?оло?уу, биир ил тутулун тэринии диэн суох.
Оннук тэринэргэ туох да?аны к??эйбэт, атын сиртэн туора омук кэлэн сэриилиир куттала суо?аабат. Былыр ураа?хайдары кэлэн сэриилээбит тигиилээх сирэйдээх тумат омуктар эстэн-с?тэн «тыал буолбуттар» диэн кэпсииллэрэ.Ол эрээри а?а уустарын икки ардыларыгар буолар иирсээн, с????н? ??рс??, хааннаах хабырыйсыы, ата?астабыл да?аны арахсыбат аргыс буолан, хам-т?м к??дь?йэр. Оннук сахтарга к???н ?лэ-хамнас б?пп?т?н кэннэ, улуу добдур?а са?ана бары т?мсэн, икки-?с хотонноох бала?аны биир тиэргэн и?игэр ыксала?а тутан, бары мунньустан олороллор. Эбэтэр а?ыйах ки?и буолла?ына, булгунньах ?рд?гэр тахсаллар. Оннук дьа?аныы ?с-саас баар буолла?ына о?о?уллар. Оттон эйэлээх, нус бааччы кэм буолла?ына, биир сиргэ мустубаттар.
Улахан у?уохтаах, к??стээх ки?и буолар чинчилээх уол о?ону уон саа?ыттан ыла кыргыс ??рэ?эр ??рэтэллэр. Оннук о?ону кистээн иитэллэр. Атын ?ст??х аймахтар «бу уол улаатан силгэтэ ситтэ?инэ, би?игини с?г?н олордуо суо?а» диэн ?л?р?н эбэтэр ата?ын и?иирин батыйанан бы?а охсон кэби?иэхтэрин с?п. Кыргыс ??рэ?эр ??рэммит о?о?о уон а?ы?ын туолуута сэрии сэбэ, куйах о?о?уллар. Ойуун кыыран илбис и?эрэр. Онно у?уйтарыылаах урдус ты?а?а?ы эбэтэр кырдьа?ас аты ?л?р?н хайаан да?аны сэбин хаанныахтаах. Ол кэнниттэн баатыр диэн ааттанар. А?а уу?ун ара?аччылыыр ки?и буолар.
Байбыт, кыа?ырбыт дьон дьада?ылары кулут, хамначчыт о?остон, а?а уу?ун ба?ылаан-к???лээн олороллор. Хас эмэ атыыр ??рдээх, элбэх с????лээх баайдар бааллар. Кинилэр то?устарга та?а?асчыттары ыытан, арыыны, тимир о?о?уктары, сылгы кутуругун, сиэлин кылын атыылаттаран, т??лээ?и, туу?у, сарыыны, таба тириитин, ты?ын эргинэллэр. Ыраах илин богдо1 омук сиригэр т??лээ?и илдьэн атыылаан, ол дойдуттан та?а?ы, бурдугу, о?уруону, арыгыны а?алтарааччылар.
Ураа?хай сахалар т?? былыргыттан силис тардар айыы та?ара итэ?элин умнубаттар. ???ээ??и ?рд?к айыыларга ??эллэр-с?ктэллэр. Сир-дойду иччитин алгыыллар. Былыргы т??рдэр килбиэннээх сырыыларыттан силис тардыбыт кэрэ кэпсээн, уларыйан-тэлэрийэн, к??ркэтиллэн, тойугу кытта холбо?он оло?хо?о кубулуйбута. Улуу оло?хо?уттар ыалтан ыалга ы?ырыыга сылдьаллар. Онон тыллара бэркэ сайдан, айыы айма?а саха дьонобут дэ?эн, с???? иитэн, бултаан, айыл?аттан а?аан-сиэн олороллор.
Оннук олордохторуна, сайын со?урууттан улахан муруннаах, т??-бытык сирэйдээх, ки?и ?йд??б?т тылынан кэпсэтэр, иилэ?эс тимир куйахтаах, у?ун уктаах тэрэгэр с?гэлээх, ?тт?ктэригэр кыыннаах кылыстаах омук дьоно тиийэн кэлэллэр. Кинилэр кимнээхтэрий? Хантан кэллилэр?
Ха?ан ба?арар т??? да модун империя, государство а?а ба?ылыга ?л?н, былаас былдьа?ыыта буоллун да, ол государство сатарыйар, м?лт??р, олох да ?рэллэр, самнар. Дьон-норуот итэ?эйэр, ытыктыыр, та?ара курдук саныыр ба?ылыктаах буолуохтаах. Ба?ар, ол ба?ылык ки?итинэн м?лт?х да буоллун, син биир кини аатынан саптынар буоллахтарына бэрээдэк баар буолар.
XVI ?йэ?э Нуучча сиригэр Иван Грознай ыраахтаа?ы ?лб?т?н кэннэ «Великая Смута» дэнэр араллааннаах кэм?э ?л??-с?т?? буолбутун, ха?аайыстыба быста айгыраабытын тэ?э, майгы-сигили эмиэ олус кэхтибитэ. Араллаан кэмигэр та?нарыы, бэйэ эрэ иннин к?р?н??, иирээн, икки сирэй буолуу, акаарытыйыы, солуута суох ?л?рс?? б??? тахсыбыта. Хардарыта тала?ыы, туга да суох хаалыы, эстии-быстыы ту?унан этэ да барыллыбат. Онон бар дьон нус-хас бэрээдэктээх олоххо олус наадыйыыта олус к????рб?тэ. Нуучча судаарыстыбатыгар 1613 сыллаахха тохсунньуга Михаил Федорович Романов диэн уон сэттэлээх уолу ыраахтаа?ынан талаллар.
Эдэр ыраахтаа?ы а?ата патриарх Филарет (Федор Никитич Романов) поляктарга билиэн сылдьан баран, 1619 сыллаахха кэлбитэ уонна былаа?ы илиитигэр ылбыта. ?йд??х, эппиэтинэстээх ки?и буолан, сэриигэ урусхалламмыт дойдуну ч?л?гэр т??эрэргэ дьаныардаахтык туруммута.
Араллаан кэмигэр атын судаарыстыбалары кытта атыы-эргиэн тохтообута. Сэриигэ айгыраабыт ха?аайыстыбаны хайдах эмэ ?р? тардарга, туох-ханнык иннинэ тас эргиэни олохтуур наадата тирээбитэ. Оттон атын дойдуларга утары ууналлара диэн туох да суох буолбута. Хаа?ына кураанахсыйбыта.