?йэ кирбиитигэр

– Мы будем жить у вас долго. Здесь земли много, а людей мало, – Бекетов бы?аччы хоруйдуур. Ону Петрушка тылбаастыыр.

– Оттуур ходу?а тиийбэт. Кураан буолла?ына, с????б?т сутуур. Инньэ диэн эт.

– У нас в России если худое лето, скот тоже голодает. Вся якутская земля будет под великою государева руку.

– Туох диирий?

– Саха сирэ б?т?нн??тэ государь илиитигэр киириэ диир, – Петрушка, ыстаабытын ыйыстан баран, тылбаастыыр.

– Туох илиитигэр диэти??

– Государь диэн. Ол аата ыраах баар улахан тойонноро. Ону государь диэн ааттыыллар.

– Ол т??? ыраах сиргэ баар тойонуй?

– Ыраах да ыраах. Ки?и биир сыл айаннаан тиийэр сирэ.

– Оо, кыраман ыраах дойду эбит.

– Скажи ему, Петрушка, пусть он соберет от всех своих родовичей ясак и принесет нам. А ежели не принесет, то мы его заберем в аманаты, – Бекетов с?р?н соругун чи?этэн бы?а бааччы этэр.

– Тойон этэр: дьо??уттан киис тириитин хомуйа??ын илдьэн биэриэ? ???. А?албатаххына, эбэтэр киминэн эмэ ыыппатаххына, аманаакка тутуохтара, – Петрушка сахалыы са?арар.

– Туохха тутуохтара даа?

– Аманаакка. Ол аата эйигин бэйэ?ин эбэтэр о?о?ун тутан илдьэн хаайыыга олордоллор. Ха?ан киис тириитин а?алыаххар диэри ыыппаттар.

– Оо, сор эбит! Ол т??? кии?и биэрэбин?

– Т???н? кыайаргынан. Т???н?н элбэ?и биэрэ?ин да, соччонон ?ч?гэй. Эйигиттэн, бука, элбэ?и эрэйэллэрэ буолуо. Элбэх кии?и биэрбит ки?иэхэ манньа биэрэллэр.

– Тугу биэрэллэр?

– О?уруо уонна алтан и?ит биэрээччилэр.

– Киис тириитин эрэ ылаллар дуо?

– Киис эрэ тириитин.

– Еще скажи, Петрушка, если будут непослушны и начнуть побивать казаков и промышленных людей, то мы придем с огненным боем. Убьем и скот ваш угоним. А если привезут ясак, мы встретим их ласкою и приветом, – диэн Бекетов эбэн биэрэр.

Петрушка тойоно эппитин ?й?к ?й?гэр т??эр гына бы?ааран биэрэр. Ки?итэ бэрки?ээн ба?ын хамсатар: «С?рдээх да дьон, с?рдээх да дьон!» – диэмэхтиир.

Нууччалар дьа?аа?ы т?л??н с?пт??х а?а уу?ун ыалларын а?аларын аатын ыйытала?ан суруйдулар. Уон ы?ыырдаах аты босхону эрэ ?рд?нэн атыыластылар. ?й?к хары?ыйа санаата да хайыай, биэрбэтэ?инэ да?аны, ылан тэйэр буолуохтаахтар…

Сарсыарда баралларыгар ?й?к дьа?аа?ы кы?ын т??лээх булда бултаммытын кэннэ ыытыах буолан тылын биэрдэ.

* * *

Бекетов дьо?ус этэрээти тэрийэн, Лена устун хоту ыыппыта. Хоту диэки то?устар уонна дулгаан сахалар олорор сурахтарын истибитэ. Барбыт дьон ?р?с т?рд?н аа?ан, хоту т??? кыалларынан ыраах тиийэн билэн-к?р?н кэлиэхтээхтэр.

Кыырт уйатын та?ыгар баар ку?у сойуолаабат. Ол кэриэтэ Иван Галкин чугас олорор саха ыалын кытта ?ч?гэй сы?ыаны олохтообута. Отторун-мастарын тиэйтэрэллэригэр, аттарын к?рд?р?рг?, ына?ы ыатарга, тутууга э?и??э сахалары ?лэлэттэ?инэ табыллар. Онон чугас олорор ыаллартан дьа?аах хомуйбаттар. Д?кс? о?уруо э?ин биэрэн албынна?а сатыыллар.

Сахалар ма?ы та?астаан ?лэлииргэ дьо?урдаах ?ч?гэй ?лэ?иттэр эбит. Остуруогу тутарга кинилэри к?м?л???ннэриэхтэрэ. Хайыы ?йэ ма?ын тастаран эрэллэр. Сахалар аты сыар?а?а к?л?йбэттэр эбит. О?устаах сыар?анан та?аллар.

Нууччалар ?й?к баайга ыалдьыттаабыттарын курдук, чугастаа?ы улууска тахсан, ?ч?гэй сы?ыаны к?рс?бэтилэр. Мэ?э баайа Босхо? Боруохал баатырдара сулумах ох дьолуотунан сойуолаан к?р?ст?лэр. Кинилэри куйахтаах стрелецтэр тимир саанан ытыалаан ?р??-тараа ыыттылар.

Петр Бекетов ?р?с чугастаа?ы арыыларын «би?иги ылабыт» диэн тылбаасчытынан этиттэрэн, саха баайдарыттан к?рд??н ылбыта. Сахалар онно с?б?лэспит курдук буолбуттара. Кинилэр ханна ба?арар оттуохтара. Сирдэрэ киэ?.

Ол арыыларга промысловиктары оттотоллор. Кинилэр сайынын туос иллэ?нэр. К???н онно-манна бултуу тар?а?ыахтара. Нууччалар саха дьонун хомуйан, кэпсэтэн эмиэ оттотоллор.

Ха?аактар ыраах улууска баралларыгар элбэх ат наада. ?сс? ынах атыыла?ан, ыатан, ??т и?иэхтэрэ. Остуруок та?ыгар улахан хотонноох саха бала?анын, к?р??-ха?аа туттаран, онно ыанар ына?ы туруорар санаалаахтар. Ол с????н? эмиэ саха дьоно к?р??хтэрэ.

* * *

Петр Бекетов киис тириитэ кэ?иилээх саха тойоно кэлбитин истэн, киэргэлгэ кэтэр та?а?ын та?нан к?рс? тахсар. Икки дьабадьытынан намылыйбыт бытыктаах, т?р?л саха ки?итэ нуучча тойоно тахсыбытын к?р?н с?г?р?йэр. Икки ?тт?гэр турар киис тириитин т?рбэтин ура?ас т?б?т?гэр хороччу туппут арыалдьыттара эмиэ с?г?р?йэллэр.

Бекетов, утары кэлэн тохтоон, ыйытан, кэпсэтиини са?алыыр.

– Эн ким?иний диэн ыйытар, – Петрушка диэн ааттаах тылбаасчыта сахалыы са?аран, кэпсэтиини салгыы тылбаастыыр.

– А?а уу?ун ба?ылыга Л?г?й диэммин, – саха тойоно аатын этэр.

– Откуда приехали? – Бекетов эмиэ ыйытар.

– Боро?он сириттэн.

– Входи, будешь гостем, – Бекетов дьиэ аанын диэки илиитин садьыс гыннаран ы?ырар.

Бекетов ыалдьыттарын дьиэ?э киллэрэн, остуолга ас тартаран к?нд?л??р-маанылыыр. Петрушка аттыларыгар олорон кэпсэтиилэрин тылбаастаан биэрэр.

?рд????тэ Пенда кэлэн аа?арыгар ?с саха уолун со?уруу дойдуга илдьэ барбыта. Ол уолаттар Енисейскэйгэ а?ыйах сыл олорон, нууччалыы и?нибэккэ кэпсэтэр буолбуттара. Иван Галки??а Ивашка диэн тылбаасчыт баар. С?рэхтэнэн, христианскай итэ?эли ылынан, нууччалыы ааттаахтар.

– Ты, Логуй, скажи всем тойонам, кто придет к нам с ясаком, то будет дорогим гостем. А на тех, кто будет побивать наших казаков, мы пойдем войною и будем громить, – Бекетов о?о?о ?йд?т?р курдук бытааннык са?арар, с?м?йэтин чочо?нотор.

– Тойон киис а?албыт дьону к?нд?л??м-маанылыам диир. Оттон утарыла?ар буоллахтарына, сэриилиибин диир. Тойотторго этиэ? ???, – диэн Петрушка тылбаастаан биэрэр.

Итинтэн салгыы Бекетов Л?г?йт?н ханна кимнээх олороллорун ыйыталаста. Ыалдьыт этэрин суруксут ки?и кумаа?ыга суруйар. Ону Л?г?й дьиибэргээн одуула?ар. Петр Бекетов т??? элбэх ки?и олорорун, тойонноро т??? баайдаа?ын, онно ханан барыахха с?пт????н ыйытала?ар.

Баралларыгар Л?г?йг? алтан хочуолга о?уруо кутан биэрдилэр. Илиитигэр суулана эриллибит кыра со?ус холуста та?а?ы туттардылар. Л?г?й онно ??рэн, уон ы?ыырдаах аты ыытыах буолла. Онон бэркэ тапсан, ?ч?гэй сы?ыаны олохтоотулар.

* * *

Мымах баай Э?сиэлиттэн киэ? Туймаада?а киирэн, ?р айаннаан, ?й?к баайга ыалдьыттыы кэллэ. Утары тахсан тэ?иин тутан, басты? сэргэ?э т??эрдилэр. Атыттан т??эн, к???йб?т си?ин к?нн?р?н тыылла?наата.

Кини кы?аттарыгар Ха?аласка сылдьыбата?а ?р буолла. Эдэригэр Ха?алас баайын кыы?ын с?г?ннэрэн илдьибитэ. Онон ха?аластар к?т??ттэрэ. Саа?ынан ?й?ктэн биэс сылынан балыс.

Дьиэлээхтэр ыалдьыты кытта саха ?гэ?ин бы?ыытынан хардарыта ыйытала?ан олох-дьа?ах, с????-ас, дьон-сэргэ, дьыл э?ин ту?унан кэпсэттилэр. Сибиэ?э ас тардыллан а?аары олордулар.