?йэ кирбиитигэр

– Дьэ нууччалар кэлэннэр а?аардастыы айбардаан эрэллэр дии. Миэхэ тахса сырыттылар. Киис хабалатыгар киирэн, дьоммуттан хомуйан биэриэх буоллум. Хайаан да ылан тэйэр урдустар кэлбиттэр бы?ыылаах, ылбатахтарына с?г?н олордуохтара суо?а диэн, биэриэх буолан тылбын биэрдим. Хайыамый. Эн тылгын истээри кэллим, – Мымах санаата аймаммыта биллэр.

– Улахан тойонноро уонча ки?илээх миэхэ кэлэн хонон барбыта. Хааннаах хайгыаны⁴ анньар санаалара суох дьон дии санаабытым. Сура?а утарыласпат, к?рд??б?ттэрин биэрэр дьо??о сымна?астар ???, – ?й?к аргыый са?арар.

– Мин киис хомуйан баран дойдуларыгар т?нн??хтэрэ дии санаабытым. Барыа суохтар. Мин утарыбар, ?р?с у?уор, кыстыыр дьиэлэрин о?остоллор ???. Аны ?р?с арыыларын ылан оттотоллор. Онон сирбитигэр-дойдубутугар букатын олохсуйаары кэлбиттэр бы?ыылаах.

– Миигиттэн дьон аатын ыйытала?ан суруйан барбыттара. Эмиэ тугун ба?айыта буолла. А?аларын аатын эмиэ ыйыталлар.

– Би?иэхэ эмиэ суруйбуттара. Аны кинилэр хамначчыттара буоларбыт буолуо. Кэлэн и?эн Тулагыга Ханайга хоннум. Ханай оттуур ходу?абын былдьатан, отчуттарбын ыраах алааска та?аардым дии олорор. Улахан Арыыны аны Нуучча Арыыта диэн ааттыыр буолбуттар.

– Би?иги, чугас олорор дьон, утарыластахпытына, эстэбит. Ол кэриэтэ эйэ дэмнээхтик олорбуппут ордук буолуо.

– Кииспитин, са?ылбытын кинилэргэ биэрэн баран бэйэбит тугу та?набыт? Кэлин элбээтэхтэринэ, с????б?т?н да?аны былдьыахтара. Оччо?о эстэбит буолбат дуо…

– С?г?нн?? суох буоллахтарына, утарыла?ыахпыт да?аны.

– А?ыйах эрдэхтэринэ билигин тутуу былдьа?ыахха баара. Бары мустан сэриилээтэхпитинэ, тулутуохпут суо?а. Тимир саалара ?ч?гэй куйа?ы хоппот дииллэр.

– Ону ким тэрийиэй? А?а уу?ун аайыттан баатырдары ким мунньуой? Бары тус-ту?унан бара сылдьабыт буолбат дуо. Урукку ?сп?т-сааспыт баарына, дьону? холбо?уохтара дуо?

– Холбо?уо этилэр. ?ч?гэйдик тэрийдэххэ. Дыгын кырдьа?ас тылын ыытара буоллар.

– Ол кырдьа?ас уруккута буолбатах. Ыалдьан, кырдьан буорайан олорор. Сура?а дьиэтиттэн ханна да барбат ???. Уонна киниэхэ ?ст?йб?т элбэх. Эдэригэр бардам, дохсун ки?и этэ. А?аардастыы айбардаабыт аньыытын-харатын, бука, умнубаттара буолуо.

– Оттон уолаттара?

– Уолаттарыгар да?аны дьону сомо?олуур у?улуччу ки?и баара к?ст?бэт. А?аа, до?ор, бу бэ?э?ээ??и хатыыс этэ баар, – ?й?к балыктаах кытыйаны ыалдьытыгар чуга?атар.

– Арыый к?рс??лэрэ Б?дь?к? Б??? дуу?

– Кини. Убайдара ?лк?р?й майгытынан хадаар. Чаллаайы харса суох да?аны, тылынан-???нэн дьону кыайан т?мпэт, сомо?олообот ки?и.

– Оттон кыра уолаттара хайдах дьон буолуу?улар?

– Чабыыдалаах Эттээни уу ньуулдьа?ай о?олор. С??рбэлэрин да туола иликтэрэ буолуо. Ыбаах да эдэрэ бэрт. К??стэринэн биир да а?аларыгар тиийэр ки?и суох дииллэр. Б?дь?к? Б??? бэйэтин лаппа кыанар да, олус дьиппиэн, а?ыйах са?алаах ки?и.

– Онон нууччаларга б?к бэринэн олоробут дуу? – Мымах дьиэлээх ки?ини утары к?р?р.

– Ньим бааччы олорбуппут ордук буолуо диибин мин.

– Дьон айманар. Олус ыган-т??рэн бардахтарына, бука, туох эрэ буолара буолуо. Онноо?ор кутуйах, ?ктээтэххэ, «чыып» диир…

Са?ата суох истэн олорбут дьиэлээх хотун Мыла?ныыр тыл кыбытар:

– К?т?рдэр дь???ннэриттэн да?аны ки?и этэ тардар, куттанар. Муннулара улахана, аны бытык ???э бытык буолан. Харахтара муус курдук. Адьас абаа?ы уолун курдуктар.

– Кырдьык, сахаттан атын сирэйдээх-харахтаах дьон, – Мымах дьахтары к?р?н ылар. – Билэллэрэ, сатыыллара да с?рдээх. Уу аалынан ?р?скэ усталларыгар, та?а?ы тиирэ тардан тыалга о?устараллар эбит. Ол ааллара икки ?тт?нэн ?ст?? эрдии?иттээх. Инньэ гынан, ууга т?ргэнник усталлар.

– Ол и?ин онно-манна тиийэн эрдэхтэрэ, – ?й?к чороонноох кымы?ын ылан и?эр.

* * *

Атырдьах ыйа. Бэс ыйыгар ардаан, быйыл от ??н??тэ ?ч?гэй. Окко киирбит кэннэ, былыт кэлэ-кэлэ ардах т??эн, с?г?н оттотумаары гынна диэбиттэрэ, хата, кэнники бэркэ курааннаан абыраата. Быйыл от ??н??тэ ?ч?гэй буолан, дьон абыраныы?ылар. Ходу?а хойуу ото кыра да сиккиэргэ к??гэлдьийэ долгуйарын саха ки?итэ ??рэ к?р?р. ?? дьылга саха оло?о тупсар. С???? этэ??э кыстыыр. Ардахтаах дьылга к??л уута туолан, балыга элбиир. Дьада?ы ыал у?ун кы?ыны туоруур с?р?н а?ылыктара диэн балык буолааччы. Сайыны бы?а туулаан балык сииллэр, ха?ааналлар.

Саттаар уол токур хотуурун с?гэн, ыа?астаах ымдаанын тутан, инитин уончалаах уолу ?р??б?н? баты?ыннаран, оттуур сиригэр кэллэ. ?й??лэрин ыа?астаах ымдааны, хаппахтаах улахан тууйаска угуллубут ??л?лл?б?т мундуну сынньанар сирдэригэр а?алан, талах к?л?гэр уурдулар. Ходу?аларын отун оттоон, бугуллаан б?тэрэн эрэллэр. С?рэхтээх ки?и оту оттуур. Ол-бу кытах, хоннох, к??л кытыыта э?ин элбэх. ?лэ?э туруохтарын иннинэ олоро т?ст?лэр. К?н да у?ун.

Саттаар хотуурун биитин сытыылаан, кыра а?аанынан сотуолуур. ?р??б? к?т?н кэлэн от быы?ыгар т?сп?т ?г?р??н? ма?ынан быра?аары тула к?р??лээтэ. Туран, хаппыт синньигэс тала?ы то?утаары б?к баттыыр, тулла?натар. Ма?ын то?утан, быра?аары, аргыый ??мэн хаамар. Тула к?р??л??р. Сотору ?г?р??, «чаарт» диэн са?араат, ойо?о?уттан к?т?н тахсар. Ону кэнниттэн быра?ан хаалар. Убайа туран, бэ?э?ээ охсубут хадьымалын та?ыгар кэлэн, охсубутунан барда. Токур хотуурун т?б?т?н ?рд?нэн эргитэн, хаптас гынаат, охсон «куус» гыннарар. Сытыы хотуурга бы?а охсуллубут от тэлгэнэ т??эр. От охсуута – илистиилээх, сылаалаах ?лэ. С??рбэччэ хаамыы сири охсон баран, сынньана таарыйа тохтоон, эмиэ сытыыланна. Чараас тимирдээх хотуур к?н уотун тэйитэн килбэс гынна.

Саттаар улаатан, к????рэн, ?лэни кыайа-хото тутан ?лэлиир буолбут. Бэйэтин т??? да ситэ илик о?о ки?и курдук сананан, сыппа?ын, килбигин и?ин, кыргыттары бэлиэтии, талымастыы к?р?р саа?ыгар сылдьар. Кини хайа да кыыстаа?ар Ну?нууру с?б?л??р. Ол кыыс улаатан, эмиийэ тэрэччи тэбэн, т?л???йэн, тупсан хаалбытын, маанытык та?нар буолбутун кэрэхсии к?рб?тэ. Ааспыт к???н му?ха?а сылдьан, бэйэтигэр с?р?-с?п бэдэр са?ынньахтаах, тии? бэргэ?элээх, таба ты?а этэрбэстээх, тэп-тэтэркэй имнээх, ?ч?гэй дь???ннээх мааны кыы?ы к?р?н, бэйэтин т??тэ саралаабыт эргэ таба са?ынньа?ыттан, уба?а тириитэ бэргэ?этиттэн, ынах этэрбэ?иттэн кыбыстыбыта. Урут ха?ан да оннук буолбат этэ. Кини эрэ ку?а?ан та?астаах буолбатах. Онтон кы?ын ыччаттар мустан би?илэх куту?а оонньуулларыгар, ол кыыстыын кэккэлэ?э буолан хаалбыттара. Кыыс кэмчиэрийбэккэ к?лэн-салан, Саттаары кытта кэпсэппитэ. Хайдах эрэ с?б?л??р курдук туттара.

Кыыс а?ата Аамылаан с??рбэччэ с????лээх, атыыр ??рдээх сэниэ ки?и. Ол и?ин Ну?нуур куруук маанытык та?нар. Дь???н?нэн да?аны кыргыттартан эрэ ордуктара. Оттон Саттаар а?ата Тордуох – дьада?ы ки?и. ?с эрэ ынахтаахтар. Айахтарын нэ?иилэ ииттинэн олорор ыал. Онон сайын мундуга туулаан, балык ха?ааннахтарына эрэ, у?ун кы?ыны аччыктаабакка кыстыыр дьон. Биир аттаахтар, к?л?нэр о?устаахтар.

Отчуттар ма?найгы омур?аннарыгар та?ыстылар. К?н ???э ойон куйаарда. Атырдьах ыйыгар ??н-к?й??р намтыыр да, билигин да?аны бырдах баар. Итии да?аны. С?р??н ымдааннарын кэмчилииллэр. А?ыйахта ыймахтаан бараннар, мундуларын сиэтилэр. Сойбут б?д?? мунду – ?ч?гэй а?ылык. Сэниэ ыал отчуттара окко кымы?ы а?алан и?ээччилэр. Кинилэргэ хантан кымыс кэлиэй. Саттаар бу олорон, эмиэ Ну?нууру санаан кэллэ. Кинини т??? да с?б?лээбитин и?ин, ха?ан эрэ дьиэбэр с?г?ннэрэн а?алыам дии санаабат. А?ата Аамылаан биэриэ суо?а. Биир эмэ баай уола кэлэн кэргэн кэпсэтэр ини. Киниэхэ тэ?э суох кыыс. ?н?р кыыс дь??гэтиниин и?эллэрин ыраахтан к?р?н билэн баран, кыбыстан, к?ст?мээри, суолтан туораан, суон тиит кэннигэр саспыта. Эргэ торбос сонуттан кыбыстыбыта. Кыргыттар кинини к?рб?кк? ааспыттара. Атын кыргыттартан кыбыстыбат ээ. Оттон Ну?нууру к?рд? да ханна да барыан билбэт.

– Убаай, нууччалар диэн абаа?ылар дуо? – ?р??б? эмискэ ыйытан, Саттаар саныыр санаатын ситимин быста.

– Суох. Нуучча диэн туора омук ки?итэ.

– Оттон сирэйдэрэ т??лээх ??? дии.

– Ким инньэ диирий?

– Маппай уол.

– Т?? буолбатах, бытык. Хойуу бытыктаахтар.

– Оттон сорохторун хара?а к??х ??? дии. Муннулара буолла?ына на?аа улахан. Харахтара то?о к????й?

– Ону мин билиэм дуо! Чэ, туруох. Б?г?н эрдэ б?т??хп?т.

?р??б? эрдэ охсуллубут оту икки салаалаах атырдьа?ынан ха?ыйан мунньар. Саттаар охсуллуохтаах отун охсон б?тэрэн, уол муспут субуутун бугуллаата. Б?г?н эрдэ б?тэн дьиэлээтилэр. Баран и?эннэр эргиллэн, чи?ии илик улахан к??х бугуллары к?р?лл?р. ?лэ т?м?г?н эргиллэн к?р?р ?ч?гэй буолааччы.