?йэ кирбиитигэр
Шрифт:
Бу дьон кыстаан олордохторуна, сахалар ма?найгы саалаах-сэптээх утарсыылара буолар. Сэтинньи ыйга аттаах, куйахтаах дьон кэлэннэр, о?унан ытыалыыллар. Ма?най чугас кэлбиттэрин тимир (?рэр) саанан ытан со?утан, ?р??-тараа ыыппыттар. Онтон икки хонон баран, тыа?а тахсан мас тиэйэ сырыттахтарына, сахалар ыраахтан о?унан ытыалаабыттар. Ол эрээри куттанан чуга?аабаттар. Кы?ын устата, хаста да кэлэн сэриилээн, ?с ки?илэрин ?л?рб?ттэр. Уонча ки?и баа?ырбыт. Саас, астара б?тэн, аччыктаабыттар. ?р?с эстэрин кытта тута тэскилииллэр. Эмиэ эрэй б???н?н айаннаан, а?аардара эрэ ордон, дьонноругар тиийбиттэр. Мартын Васильевы кытта алта ки?ини Москва?а ыыппыттар. Москваттан «са?а экспедицияны тэрийэн ыыты?» диэн сорудах кэлэр. Сэриигэ туттарга т??рт уон куйа?ы, олохтоохтору мэ?иэлииргэ элбэх
Оттон Енисейскэйгэ Лена ?р?скэ ???ээнэн бы?а барар суолу к?рд??ллэр. Илим, Кут ?рэхтэр с?ннь?лэринэн барар суолу булаллар. 1630 сыллаахха атамаан Иван Галкин этэрээтэ барар. Идирмэ ?рэх т?рд?гэр баар симиэбийэ?э кыстаан баран, кини этэрээтэ 1631 сыллаахха саас Кут ?рэх т?рд?гэр кэлэр. Аал о?остон Ленаны та?нары усталлар. Иван Галкин этэрээтэ ?р?с орто с?ннь?гэр кэлэн, хара ааныттан сахалар утарсыыларын к?рс?р. Онтон Аллан ?р?с т?рд?гэр тиийэн, ?р??? ?кс?й?р. Алла??а эмиэ утарсыыны к?рс?р. Тимир саалаах, куйахтаах буоланнар, бо?утуннараллар. Ха?аактар баарыстаах, эрдиилээх кочаларынан устан ?р??? ?р?-та?нары сылдьан, дьон б?л?хт??н олорор, суоллаах-иистээх сирдэргэ тохтоон, сахалар саамай баай тойонноругар тиийэн, киис тириитин к?рд??н ылаллар. Эдэр саха дьонун тутан а?алан, эрдии?итинэн илдьэ сылдьаллар.
Т?нн?лл?р?гэр Ха?алас сиригэр тахсан дьа?аах хомуйа сылдьан, утарсыбыттарыгар эмиэ тимир сааларын тыа?аталлар. О?унан ытыала?аллар. Ол сэриигэ ха?аластар хас да ки?илэрэ ?л?р, баа?ырар. К????р? нууччалар ?р?с у?а ?тт?гэр кыстыырдыы тэринэн, саха бала?анын та?ыгар симиэбийэ тутталлар.
Ити сайын Иван Галкины солбуйа диэн, сотник Петр Бекетов этэрээтэ Лена ?р?скэ кэлэр. Бу дьон Лена орто с?ннь?гэр кэлэн бараннар, Иван Галкины к?рс?бэккэ, бука, аллара диэки устубута буолуо диэн т?нн?н, ?р??? ?кс?й?лл?р. Са?аттан са?а сири арыйар, д?кс? элбэх киистээх сири булар и?сэлээх санаа биир сиргэ олордуо баара дуо, суллуру?уу б??? буолар.
Бекетовтаах б?рээттэр олорор сирдэригэр тиийэн, к??стээх утарсыыны к?рс?н т?нн?лл?р. Салаа ?рэх т?рд?гэр кэлэн, кыра остуруок туттан кыстыыллар. То?устартан аманааттары тутан дьа?аах хомуйаллар.
Кыстаан бараннар, саас, ?р?с эстэрин кытта, Ленаны та?нары устан, Иван Галкин олорор симиэбийэтигэр кэлэллэр.
Петр Бекетов симиэбийэни табыга?а суох сиргэ туппуккут диэн сэмэлиир. Тыата олус чугас. Кэлэн саба т?стэхтэринэ кутталлаах буолсу диир.
???эттэн, мыраан ?рд?ттэн, ?р?с хочото ?ч?гэйдик к?ст?р. Дьонун кытта с?бэлэ?эн баран, аллара, ?р?с уутуттан чугас, киэ? а?а?ас сиргэ остуруок тутарга бы?аарар. Чугас олорор эйэлээх сахалары к?м?л???ннэрэн, ?лэтин са?алаабытынан бараллар.
Иван Галкин а?ыйах ха?аагы кытта хомуйбут кии?ин илдьэ Енисейскэйгэ т?нн?р. Онно кэргэттэрэ олороллор. Т??лээ?и у?аппакка-кэ?эппэккэ Енисейскэйгэ а?алан хаа?ына?а туттары? диэн кытаанах сорудахтаах этилэр.
Галкиннаах Бекетов этэрээттэригэр ?ксэ ох саалаах ха?аактар сулууспалыыллар. Кинилэр т??? да нууччалыы дь???ннээх уонна тыллаах буолбуттарын и?ин, т?? былыргыга атын омуктар этэ.
Былыр Волга, Дон, Кубань ?р?стэр э?ээрдэригэр хазардар диэн Азия т?гэ?иттэн кэлбит омуктар, модун холбо?угу тэринэн, к?ннээн-к??нэхтээн олорбуттара баара. Ол олордохторуна, ма?най Месопотамияттан ??р?лл?б?т еврейдэр кэлэннэр икки ?йэ устатыгар Каспийскай муора э?ээринэн хазардарга чугас олорбуттар. Ол олорон, эр-ойох буолан, булкуспуттар, дь???ннэрин уларыппыттар, тойон-хотун ?тт? кинилэр итэ?эллэрин ылынар.
Алтыс ?йэ?э эмиэ Азия т?гэ?иттэн к??рэйэн кэлбит т??рдэр Волга ?р??? туораабыттарыгар, хазардар утарыласпатахтар. Уруулуу тыллаах т??рдэри кытта д?б??н?к ?йд?сп?ттэр. Т??рдэр ба?ылыктарынан Ашина айма?а буолара. Хазардар ба?ылыктарынан эмиэ Ашина айма?а буолар
буолбута.Т??рдэр Иккис каганаттара эстибитин кэннэ, 965 сыллаахха, Киев кинээ?э Святослав хазардар сэриилэрин урусхаллаабыта. Ол кэннэ у?ун сукка о?устаран, итэ?элтэн сылтаан иирсэн, хайды?ан, хазардар м?лт??б?ттэр.
Онтон нуучча государствотыгар холбо?он, христианскай итэ?эли ылыммыттара. Хас да ?йэ устатыгар т?р?т тылларын умнан, олоччу нуучча тылыгар к?сп?ттэрэ. Эр-ойох ылсан, тас дь???ннэрэ эмиэ уларыйбыта. Былыргыта Азия омуктара буолалларын т?р?т да умнубуттара. Бэйэлэрин ха?аактарбыт диэн ааттанар буолбуттара. Т?? былыргы ?б?гэлэрин хааннара тардан, акка олус сыста?астар. Сэрии?иттэр. Бэрээдэги соччо билиммэт дьон. «Мы – вольные казаки» диэн тыллаахтар. Былыргы ?б?гэлэрин абыычайдарын туту?ан, атамааны таллахтарына, кымньыынан та?ыйбыта буолаллар.
Т??? да нуучча тылыгар к?сп?ттэрин и?ин, былыргы ?б?гэлэрин тыллара, хайдах биир эмэ хаалбат буолуой. Казак, атамаан, аманаат, ясыр, ямщик, караул, кандалы, балаган, башмак, балык, камыш, туман, барыш, орда, улус э?ин диэн былыргы ?б?гэлэрин тыллара билигин да?аны кэпсэтэр тылларыгар баар. Кинилэри ?т?ктэн нууччалар эмиэ оннук са?араллар. Былыр-былыргыттан омуктар бииргэ алты?ан олорон, эргинсэн э?ин, тылларын байыты?аллар, уларыталлар да?аны. Былыргы т??рдэр а?аны ата диэн ааттыыллара. Ха?аактар атамаан диэн тыллара ити тылтан тахсар.
* * *
Ар?ааттан икки аттаах ки?и аргыый хаамтаран кэлэн, ???э кытылга тохтоото. Эдэрэ атыттан чэпчэкитик сулбу ыстанан, кырдьа?а?ын ?й??н т??эрэр. Кэтит т??стээх ма?ан ат, дьиги?ийэн ылаат, к?кээрбит намчы окко т??к?й?н, сымна?ас уо?ун ибирдэтэн, кэбийэн барар.
– Нохоо, аттары баайыма. Мин ?р буолуом суо?а, – Дыгын а?а ба?ылык икки илиитинэн баттыалаан, к???йб?т си?ин к?нн?р?р.
Кырдьа?ас ки?и бытааннык хааман баада?наан, кытыл хаа?ыгар кэлэн, сиргэ тайанан, аргыый т????ллэн олордо. Икки илиитин тобугар ууран, киэ? эрилкэй хара?ынан ?р??? одуулаата.
Улуу Эбэ ?ллэр ????гэр сы?а?а долгуннар у?уу сырдаабыт к?р?лгэннэрин кэккэлэрэ сырсаллар. Аллара кытыыга ?ллэ-?ллэ тими?ниир долгун хараарбыт кума?ы ?р? с??рэн, ?р?? к??гэннэри кытыыга сы?айан та?аараат, т?тт?р? э?ириллэн эрдэ?инэ, иккис долгун саба халыйар. Силлиэ?э долгуйбут улуу Эбэ кытылга хаайтарбыт абатыгар айма?ыйа быыппастан кытылы охсуолаан ньиллиргэтэр буолла?а. Тыал намыраата?ына да?аны, модун бэйэлээх та?аата т?ргэнник уоскуйуо баара дуо.
Дыгын кырдьа?ас манна кэлэн, Эбэ киэ? киэлитин анааран, ыйыллыбыт санаата ???ллэн, кыараабыт к?хс? кэ?ээн, арыый уоскуйбут курдук буолла. Тыал эмиэ намыраан, тохтуох курдук гынна. Аргыс ки?и икки аты тэ?ииниттэн тутан туран, кырдьа?а?а ы?ырарын кэтэ?эр. Кини тойонун арыаллаабыта уонча сыл буолла. А?а ба?ылык ?р?с кытылын хаа?ыгар олорон, то?хо?нуу-то?хо?нуу ботугуруур бы?ыылаах – уо?а хамсыыр. А?а ба?ылык кырдьыбыт, батта?а муус ма?ан. Буолумуна, быйыл сэттэ уон бэ?ис хаара.
Аттар тыбыыра-тыбыыра мэччийэллэр. ?р буолбата, сотору о?онньор ы?ырар са?ата и?илиннэ. Дыгын аты миинэригэр ?тэри с?б?лээччитэ суох. Кэм да сэниэ баар диэбиттии, ы?ыыр хо?суоччутуттан тарды?ан, ыараханнык да буоллар, мииннэ. Бастаата. ?р?с кытылын хадьы со?ус кытыынан бардылар. Аргыс ки?и ?т? сэрэйдэ – ичээн о?онньорго барар буоллахтара. С?рг?ллэ уола Нойохо сайылыга ?р?стэн ыраа?а суох. Уонча сыллаа?ыта дьиэтин сааскы халаан уута ылбыта да, атын сиргэ к???рб?т. ?р?скэ балыктыырын с?б?л??р ки?и. «Сир т?нн?гэ» диэн аатырбыт ичээн кырдьа?а?ы Дыгынтан уон биэс сылынан а?а дииллэр. Ол аата 90-на буолла?а. Истэр тухары кини курдук саа?ырбыт ки?и чугас эргин суох. А?а ба?ылыгы эрэ билинэр, ытыктыыр, тылын ылынар дииллэр.
Сотору кыра хоспохтоох, балык хатарар аргы мастаах туруорбах бала?ан та?ыгар кэлэн тохтоон, аттарыттан т?ст?лэр. Дьиэ?э киирбиттэрэ, ма?хайбыт суптугур бытыктаах аарыма кырдьа?ас ки?и н?кс?чч? туттан, тайахха тирэнэн олорор эбит.
– Н?р??н н?рг?й, ытык кырдьа?ас! – Дыгын Тойон аа??а туран с?г?р?йдэ.
– Н?р??н н?рг?й! Хайа бу эн, а?а ба?ылык, бэйэ?инэн кэлли? дуу? Кэпсиэ, – о?онньор билигин да?аны хара?а сытыы эбит. Биллэ.
– Улахан сонун суох. Хайа, хайдаххыный? – Ба?ылык у?а оро??о кэллэ. Аргы?а аан оро??о олордо.