???йээннэр, номохтор

Ол иин ити сир Быар диэн ааттаммыта диэн кэпсэтэллэр этэ. Мин бэрт кыра эрдэхпинэ. Оччоо Быар Сэтиэнэхтиин, бииги олохпут эин рглдь уута эбитэ .

Ити билигин Бкрк Тумула диэн сиргэ мин билиэхпиттэн Оноостоох Тиит диэн ааттанар модьу, рдк баайы хатан хаалбыт тиит баар этэ. Урут, бадаа, абына-табына сорох лабааларыгар мутукчаланарга дылы этэ. Хойут олох хатан хаалбыта. Ити тииттэн мин аам уончалаах эрдэхпинэ хас да оноос тимирин булбуппут, ээ баайыттан, хатаастан тахсан, ылар этибит диэн кэпсиир этэ. Ол тиит билигин кстбэт буолбут, охтубут быыылаах. Сэрии кэннинээи дьылларга баар этэ.

Иван Васильевич Федоров-Алай. Ньурба, Андайбыт. 1968 с. суруйарбар 74 саастааа.

РЭН, АЙБЫТТА УОННА ДА АТЫТТАР

рэн ¹ диэн сиргэ былыргы дьиикэй омуктар, тоустар, рэллибит, ыыллыбыт, бппт сирдэрэ. Онно олоуран олорбуттар. Ол олордохторуна саха омук, оччоуна эмиэ кыргыыылаах омуктар эбиппит ээ, ону кэлэннэр оунан, батыйанан кырганнар куоттартаабыттар.

Дьэ, ол рэллибит сирдэрэ рэн диэн буоллун диэн ааты биэрбиттэр ол дьон, тоустар, омуктар. Биигиттэн, сахаттан, куотаннар, ааттаабыт ааттара ити. Онтон аарыгыран ааспыт сирбит Айбытта буоллун диэбиттэр. Айаннаан, аарыгыран, ааан-сиэн, клэйдииллэрэ буолуо. рээ, Айбыттаа тхтрн онно тураллар.

Аймаыйан ааспыппыт Арыылаах Маар буоллун диэбиттэр. Крлээбит сирбит Крдгэн диэн буоллун диэбиттэр. Дьинээх сирбит Чинээни диэн буоллун диэбиттэр. Былыргылар ону ааттаппаттар. Былыргыга Чинээни дэппэттэр. Билигин Араа Кл диэн аатырар. Бээлэйдээн ааспыттара Бэрэ диэн баар. Уулаан ааспыппыт Улгумда Эбэ Хотун буоллун диэн. 8 миэтэрэ диринээх. Кэнэнитэ. Ол аата саамай дири сирэ. Олох йэтигэр уолбат сир. Арба. Иэдэйбит сирбит Иэдээк диэбиттэр. Били дьоннор Лооглоорго крээн тураллар. Онтон лн булбуттар.

Онтон саха сабардаан, бу сири баылаабыт. Ол кэнниттэн бииги бгэбит Андайбыт тахсыбыт, балыктаан сиэн сыппыт.

Тылы быаарыы:

 ¹ рэн – эбэкилэр «дьаалатынан сылдьар, олох-дьаах оосторго кыаммат» диэн ис хооонноох тыллара буолуон сп (Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков: материалы к этимологическому словарю. Т. 2. – Л.: Наука, 1977. С. 289).

Василий Николаевич Михайлов-Баылайкаан. Ньурба, Чуукаар нэилиэгэ. 1968 с. кэпсэтэрбэр 74 саастааа.

ЧУКЧА КЫРГЫТТАРА

с чукча кыыа манна олоуран олорбуттар . Манна лбттэрэ н. Кыргыттар, мыраан тбтгэр кл туран, н лтр диэн таак сээн баар.

Биирдэрэ инньэ соуруу Малдьаарга барбыт . Биирдээ – лдь. Саамай улаханнара бу Эбээ хаалбыт. н с кл иччитэ буолтар: Малдьаарга – Киэ Кл диээ. лдь – Хаарыда диэн клгэ. Улаханнара бу Чуукаар диэн клгэ иччи буолбут. Хаар маан баттахтаах эмээхсин.

Бастаан нэилиэккэ кинээс буолбут кии, быыбардаммыт кии: «Нэилиэгинэн хорон уутун тэрэн, уолба ооруохха», – диэбит.

Инньэ дии сырыттаына, тллээхтэргэ биллибит хаар маан баттахтаах эмээхсин: «Мин уубун хамсаппатын. Ийэ уубун хамсаттаына, бэйэтэ бэйэтиттэн кэмсиниээ», – диэн илдьиттээбит. Ону ол тллээх кии манныгы ттм диэн кинээскэ кэпсээбит. Ол иин ол кинээс уурайан хаалбыт. Хордорботох.

Сааба аабыыт диэн аабыыт, мураанын тбтгэр мэлиибэн ыллаан, кириэс туруораары, кириэин оотторон бэлэмнээн сыттаына, биир тллээххэ биллибит эмиэ хаар маан баттахтаах эмээхсин. Илдьиттээбит аабыыкка: «Мин тббр кириэс таааран аспатын. Астаына, бэйэтэ бэйэтиттэн кэмсиниээ», – диэбитин тллээх кии аабыыкка кэпсээбит. Ол иин ол аабыыт, кириэс аспакка, уурайан хаалбыт.

Сергей Иванович Алексеев (1918). Ньурба, Таркаайы. Орто рэхтээх, учуутал. 1969 с. суругуттан.

ЧОЛОУЙА

Былыр кииттэн ураты улахан, модьу, кстээх Чолоуйа диэн кии олорбут. Ол олордоуна, Дьокуускайтан биир атыыыт эргинэ, атыылаа тахсыбытын, тугу да ордорбокко талаан баран, бэйэтин кннр ыыппыт. Дьокуускайга тиийэн кэпсээбитин кэннэ, ону иэстээ, Чолоуйа аатыгар с туус маан аттаах кии тахсыбыттар. Чолоуйа туу кр барбыт. Дьиээ эмээхсинэ эрэ баар эбит. Ол олордохторуна, тыаны ортотунан улаханнаах диэн кии тымтайын сгэн кэлэн, тиэргээ «лип» гына ууран баран, с аты дьэ йдн, чарапчыланан крн баран «Тоо кыраларай, слэр дуу, тугуй дуу?!» – диэн схптэ . Дьиэтигэр с кии олорорун крбт да, тугу да саарбатах, хайыан да крбтх. Эмээхсинэ улахан баайы буор кстэн улахан мас кытахха балык хоторон биэрбитин, аыйахтык сапсырыйбыт уонна, кхсн этитэн баран: «Хантан сылдьар оолоргутуй?» – диэн ыйыппыт. «Дьокуускайтан сылдьабыт», – диэбиттэр. Онуоха: «Быы, тоо кыраларай. Дьокуускайтан сылдьабыт диэхтииллэр ээ», – диэбит.

Бу с кииттэн саамай бэртэрэ Бгллэ Хара диэн эбит. Ол эппит: «Эйигин кытта кн крс, хол былдьаа, буут мэмэээннээ кэллибит», – диэбит. Ону истэн, клэ тспт уонна эмээхсинигэр этэн, хоспохтон охсуууга, тустууга кэтэр иэн иииринэн хоуланан тигиллибит сарыы, тураас сыалыйатын киллэттэрэн кэппит. Уонна этэр: «Ааттаан-суоллаан кэлэн баран, туох кр-нар оонньуунан оонньоору кэллигит, дойду дьоно?» – диэбит. Онно Бгллэ Хара: «Тарбах тардыыахпыт», – диэбит. «Умсары садьыйдахпына, сиргэ сээкэйгитин лрдххтнэ, кыыырыма», – диэбит.

Икки кыраларын кытта тарбах тардыан, илиитин тбтнэн сиргэ умса садьыйталаабыт. Онтон Бгллэ Хара киирбитин иккис тардыытыгар, ткйн баран, иннин диэки србт. Ол кэнниттэн Бгллэ Харалыын тустубуттар. Саа тустаары тарбахтарын тбтнэн тутуан иэн, Чолоуйа хараын кырыытынан крбтэ, икки батыйа кхсн хараар тэн иэр. Чолоуйа, кылана тэн баран хоспоххо батыйатын ыла срэн киирэн эрдэинэ, с киитэ куттананнар, аттарын миинэн, кл кытыытынан куотан истэхтэринэ, хаыыра-хаыыра сыссан, ситиэх буолан истэинэ, эмээхсинэ срэн кэлэн, иннигэр бл тспт уонна эппит: «Тохтоо, болхой. Эн ити дьоннору лрдххнэ, элбэх киилээх сэрии кэлэн, биигини суох гыныахтара. Онон тыыннаах бардыннар. Тохтоо», – диэн крдспт. Эмээхсинин тылын ылынан, тннбт.

Иван Самойлович Степанов. Ньурба, дэй нэилиэгэ. 1982 с. кэпсэтэрбэр 62 саастааа.

ОУУНАН…

Аан бастаан Тыгын сааттан, Тыгынтан куттанан, крээн кэлбиттэр. Сатаа олохсуйбуттар. Олору буоллаына тимир ууа, мас ууа – мындыр дьоннор сайдан испиттэр.

Ити Хаалас эбэтин кытыытыгар Ойоос диэн кии олорбут. Ол буоллаына, былыргы ыраахтааы суола диэн харчыны хомуйан баран, Дьокуускайга киллэрэн туттарар эбит. Оуунан. Онно с хонугунан тиийэр эбит.

Иннокентьев Афанасий Николаевич (1909). Марха улууа, II Бордо нэилиэгэ. 1982 с. суруйбутум.

ДААДАППЫЙ ООННЬОР

Былыр Тыалыкы баайа Бэкэй Оонньор 700 слээх байан олорбута . Мээдьэк кл кытыытыгар. т Бдргэй Бэс анныгар Бэкэй клэ диэн баар билиэ дылы.

Крэ-хаааа киирбэт кыыл атыырдааа . Онтун абааы крн, кн тутан сиэри сылгыытын Даадаппый оонньору соруйбут. йэтин тухары таас дьлэй оонньор. Ону хаста дааны, йдт-йдт, этэ сатаабыт: «Оуур быаын сырыыннарар аты агдатыгар баайан баран, атыыр моонньугар бырааар».