???йээннэр, номохтор

Онтон бэттэх ити билии сыыы манай Оо лбт Клэ диэн уолан, хонуу буолуор дылы ааттаммыта .

ХАМПАХ

Билии Хампах клгэ былыр Хампах диэн ааттаах балыгынан эрэ иитиллэн олорор эмээхсин олорбут. Ол эмээхсин балыктыыр эрэ клнэн бу эрэ кл эбит.

Биирдэ эмээхсин идэтинэн клгэр туос тыытын миинэн тууларын кр киирбит. Саардыы клн ортолоон, тумулга тиийэн эрдэинэ, клн араа диэки рэиттэн ала холорук туран, эмээхсини крд-крбтнэн бу бирилээн кэлбит. Уу ньуурун крчэхтии ытыйан, туос тыы элээмэтин тнэри срн ааспыт. Эмээхсин эрэйдээх кимэ кэлэн рйй, ууга тэн, лн хаалбыт. Эмээхсин гтн истэн, чугас ыаллара саба сырсан киирбиттэрэ, туос тыы тнэстэн баран, кл ортотугар крэнии сылдьар .

Эмээхсин тыыннааар да кини аатынан ааттыыллара , эгэ лтн кэннэ ааттаабат буолуохтара дуо? Кн бгнгэр диэри ааттаан кэллибит. сс бу кл аатынан манайгы колхоз тэриллибитэ. Ону рэхтээх ртлэрэ, тупсардахпыт буолан, «Комбайн» колхоз дииллэрэ. Манайгы колхозтааын саана хантан ылбыт комбайннара кэлээхтиэй. Оччолорго комбайн диэн бурдук быар тэрил баарын тээн да баттаппатылар ини.

МЫРААН

Урут Чуукаар диэн ааттанар кл билигин Эбэ дэнэр. Дьэ, ол Эбэ хотулуу илин ээриттэн мыраан рдээн, илин диэки бара турар. Ханнык да атын ааттааа биллибэт. Арай, рдттэн Мыраан эбэтэр Сирэйдээх Мыраан дииллэр. Кини туунан араас йээни кэпсииллэр. Олортон тт кырдьыга-сымыйата биллибэт. йээн аата йээн, кэпсииргэ тиийиллэр.

Кии-с саа кэлэн олохсуйан эрдэинэ, Маар Кл уонна с Клйэ диэн ааттанар кллэргэ тоустар олорбуттар . Биирдэ ол тоус омук кыргыттара 9 буолан Мырааа клэйдии тахсыбыттар. Оччолорго Мырааа ыттыбыт кии улаханнык саарыа, кл-салыа суохтаах. Оттон ол 9 тоус кыргыттара ыттан баран, сээдьэлээн барбыттар. Ортолуу клээн иэн, аллара ньимис гынан хаалтар. Кыланар сааларын истэннэр, дьон срэн тахсыбыттара, 9 охой эрэ хараара сытар . Онтон бэттэх Мырааны иччилээх диэн улаханнык дьиксинэр буолтар.

Бу йээн хаааыта биллибэт. Биир кырдьаас оонньор лргэр кэпсээбит . Дьэ, ол оонньор эдэригэр Мырааа тугу эрэ гына тахсыбыт. Ол сылдьан, сири дьл ктээн, аллара сурулаан иэн, элигин элик, силистэн тутуан ылбыт да э биирдэ баар буолбут. Куттаммыта ааан, туох ааттаахха тстм диэн, дьл ктээбит сирин сэрэнэн йн крбт. Онто туох эрэ иинэ эбит. сс сирийэн крбтэ: иинин анна уулаах, ол уута сргрэн кылыгырата сытар . Оччолорго сир анна ууланарын ким этиэ баарай. Уол, сир тннгэ буолуо диэн, мас булан рттээн, хатырык хастаан сабан баран, буор кутан кэбиспит уонна: «Икки атахтаах таба хаампатын, икки харахтаах таба крбтн», – диэн алаабыт.

Кини, бу сир тннгэ буоллаа, абааы мантан тахсан дьон дууатын илдьэрэ буолуо диэн нааа куттаммыт. Дьоо эттэхпинэ, сэттээх-сэмэлээх буолуо диэн кимиэхэ да кэпсээбэтэх.

Иван Петров. Ньурба, лдь. 1964–1965 сс. Блтээи педучилищеа II кууруска рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.

ЛДЬ

Былыр бииги сирбитигэр лдь диэн ааттаах, туугар син эмиэ сураыра сылдьыбыт кстээх кии олорбут. Манна Дыгын сэриилээн ыла кэлбитигэр, бу лдь балтараа кстх Андайбыт диэн сиргэ тахсыбыт. Бу тахсан, Быааа Сирэй диэн оччолордооу сытыы-быый киини кытта, дьон хомуа, Хорула диэн рэх баыгар тахсыбыт. Манна тахсан, кинилэр сырыыларын сылдьыах, кыайыахтарын кыайыах, хотуохтарын хотуох киини булбакка, тннн киирбиттэр. Аара кэлэн иэн, Быааа Сирэй лдьтгэр маннык диэбит: «Сураырдаллар-сураырдаллар да, бииги киибит н, дьнн-бодотун да крбкк кэлбиппит. лх буоллахпытына, ийэ буорбутугар охтуохпут. Онон баран, сптх сири булан, сэриилээн крххэ».

Кинилэр манна сп буолуо диэн икки улахан, Эбэ уонна Кэнэни диэн, кллэри силбиир сиргэ кэлэллэр. Бу силбэии кэтитэ 1,5 биэрэстэ кэриэ. Оттон сэриилээр сэппит диэн арай Быааа Сирэйгэ онооо суох ох баар эбит. «Бэйэлэрин киэнин бэйэлэригэр ыытыллыа», – диэн, улахаа уурбаттыы, киитигэр хоруйдаан кэбиспит.

Бу икки киибит Чохоол Тумуа диэн тумуска, оттон Дыгын – бэтэрээ ттгэр сыппыттар. Дыгын ытыалаан киирэн барбыт. Онуоха ынарааылар кэлбит оу тарбахтарын икки ардыгар кыбытан ыла-ыла тттр ыыталаан испиттэр. Дыгын, дьоно аыйаатар аыйаан иэллэрин крн, мутук дьлнэн Быааа Сирэйдээи кр сыппыт. Онуоха Быааа Сирэй тумул тбтгэр ойон тахсыбыт. Ону крн, Дыгын оноос ыыппыт. Ынараа киитэ ону, кыбытан ылан баран, лдьтгэр эппит: «Ыл, кр эрэ. Ол дл ынараатыгар туох чоулунууруй? Бу оноос онтон кэлэргэ дылы гынна дии», – диэн, балтараа биэрэстэ бэттэх сытар киини ыйа-ыйа, эппит. Уонна, тттр ытан кэбиспитэ, Дыгын аар хараар кэлэн тспт. Дьэ, онтон Дыгын, сатаныам суох дии санаан, ити сиртэн тэскилээн биэрбит.

Онтон Быааа Сирэй, баттаммыкка км, атаастаммыкка алгыс буолуом диэн, сири кэрийэ барбыт.

лдь, бэйэтэ хаалан, кэргэн ылан, оо-уруу тртн, ити сир улахан, киэ, нх сыыыларынан таратан, олордуталаабыт. Онтон ыла лдь диэн аат имит диэн кырдьаастар кэпсииллэр.

Дыгын уонна лдьлх Быааа Сирэй сэриилэспит сирдэриттэн 1954 с. тиит тбтгэр батары киирбит оноос тбтн уонна ол сиртэн ох сиин булаттаабыттара. Онон сэриилэспиттэрэ кырдьык. Ол гынан баран, эбээин да ханна барыай дииллэр.

Софья Васильева. Ньурба, I Хаалас. 1960-с сс. Блтээи педучилищеа II кууруска рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.

ОЙООС

Былыр Дькдэ Эбэ Хотун кытыытыгар Ойоос диэн кии олорбута эбитэ . Кини ойоо да, оото да суох эбит. Саас аайы бултуур идэлээх. Бэйэтэ икки миэтэрэ рдктээх эбит. Бу Ойоос диэн киибит ойоосторо барыта биир кэлим эбит. Дьэ, ол иин кинини Ойоос диэн ааттаабыттар.

Арай биирдэ саас кини бултуу тахсыбыт. Ол тахсан баран, биир кыталыгы хойумууннаабыт ¹. Кыталыгын сырсан, билии Акана анныгар тутан лрбт уонна дьоннорун мунньан, бултаабытын малааыннаабыт. Кини оннук кытыгырас кии эбитэ .

Ол кыталыгы туох баар дьоо ллэрбиттэрэ биирдии сап утаын курдук тиксибитэ эбитэ .

Ойоос диэн кии ууоа Дькдэ Эбэ Хаалаын диэки ттгэр баар. Кини ууоа, кырдьык, 2 миэтэрэ. Бииги экскурсияа сылдьан крбппт. Улаханнык эмэхсийэн эрэр этэ. Ол гынан баран, бииги ону хостооботохпут. Учууталларбыт кллээбэтэхтэрэ.

Тылы быаарыы:

 ¹ Хойумуун – табыллыбыт, бааырбыт. Бл дьонун тлбэ тыллара.

Эбэки тылыгар гоевун – баас, бааырбыт.

Евдокия Андреева. Ньурба, лдь. 1960-с сс. Блтээи педучилищеа рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.

ЛДЬ

I. Былыргы абыычай быыытынан, ктт уол туора сиртэн сктэн кэлбит кийиит кыыы сыбаайбалыар диэри кр суохтаах эбит.

Биир ыал уолларыгар кыыс сгннэрэн аалбыттар. Эдэр дьон дьоллорун холбуур бара-мааны малааын тэрийэргэ быаарбыттар. Ол рлээх-ктлээх тбккэ сылдьан, уол наар кыыын туунан саныыр. «Т эрэ буспут моонньооннуу грк-тгрк крд, т эрэ килбиэннээх киис ттэ хаастаах буолла, т эрэ иирэ талах курдук имигэс буолла» диэн санаалар наар тэитэ кэйэллэр эбит. Кэлэ-бара сылдьар дьон кыыс кэрэ дьнн сн кэпсэтэллэрин истэн, тулуйбакка, хаппахчы аанын сэгэтэн крн истэинэ, дьахталлар: «йд, йд», – диэн аймалаа тспттэр.

Ити тбэлтэ бииги сирбитигэр буолбута уонна сирбит аата онтон тахсыбыта диэн кэпсээн баар.

II. Былыр бииги сирбитигэр, Эбээ, сахалары кытта тоустар сэриилэспиттэр. Сахалар баылыктара лдь диэн, тоустар баылыктара Омолдоон диэн эбиттэрэ .

Эбэ клн ууор-мааар турар икки тумултан кыргыспыттара . с тннээх кн быа гл-гл лрсбттэр, биэс тннээх кн быа кылана-кылана кыдыйсыбыттар. Тоус сэриилэрэ хотторон тахсыбыттар. лдь бэйэтэ кл ууор, тумул рдгэр, мас быыыгар турар Омолдоону аар хараын оунан тээ ытан кэбиспитэ .

Итинтэн ыла лдь бииэхэ олохсуйан, с саханы дтэн, трт саханы трттээн олорбута диэн йээн эмиэ баар.

Мария Иванова. Ньурба, Акана. 1970 с. Блтээи педучилищеа II кууруска рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.

ТААСТААХ

Бу сиргэ биир бухатыыр дьахтар Липпэ диэн сиртэн улахан тааы ктн аалан бырахпыт . Ону сс да илдьиэн, сыппатын быата быстан, бырахпыт . Кырдьаастар кн холонон крт буолуо дииллэр. Ол таас билигин да сытар. Ким да кыайан ктхпт, ндппт дааны. Урут нэиилэ сыарыталлар эбит. Ол таас улахан, хара.