Чарнобыльская малітва
Шрифт:
Чарнобыль… I спачатку тая ж самая рэакцыя. А што нам да таго? Хай улады хвалююцца… Гэта ў іх — Чарнобыль… I гэта далёка. Нават на карту не паглядзелі. Нецікава. Нам ужо не патрэбна была праўда… Вось калі на бутэльках з малаком з'явіліся этыкеткі: "Малако для дзяцей" і "Малако для дарослых"… Вось тады ўжо ого! Штосьці набліжаецца… Так, я не член партыі, але ўсё роўна савецкі чалавек. Узнік страх: "Штосьці ў радыскі лісты сёлета, як у буракоў?", але тут жа ўвечары ўключыш тэлевізар: "Не паддавайцеся на правакацыі". I ўсе сумненні развейваюцца… А першамайская дэманстрацыя? Нас ніхто не прымушаў на яе ісці, мяне, напрыклад, ніхто не абавязваў. У нас быў выбар. Але мы яго не зрабілі. Я не памятаю такой шматлюднай, такой радаснай першамайскай дэманстрацыі, як тым годам. Было трывожна, хацелася, вядома, у статак… Каб разам з усімі. Хацелася кагосьці аблаяць… Начальства… Урад…Камуністаў… Цяпер я думаю… Шукаю-шукаю абрыў… Дзе парвалася?
Працавала я інжынерам на заводзе "Хімвалакно", і ў нас там была група нямецкіх спецыялістаў. Наладжвалі новае абсталяванне. Я ўбачыла, як паводзяць сябе іншыя людзі, іншы народ… Калі яны даведаліся пра аварыю, тут жа запатрабавалі, каб былі ўрачы, былі дазіметры, кантралявалася ежа. Яны слухалі сваё радыё, яны ведалі, што трэба рабіць. Ім, вядома, нічога не далі. Тады яны спакавалі чамаданы і сабраліся ад'язджаць. Купляйце нам білеты! Адпраўляйце дадому! Мы выязджаем, калі вы не можаце забяспечыць нашу бяспеку. Баставалі, слалі тэлеграмы свайму ўраду… Яны змагаліся за сваіх жонак, дзяцей (яны жылі ў нас з сем'ямі). За сваё жыццё! А мы? Як паводзілі сябе мы? Ах, вось якія гэтыя немцы, заўсёды напрасаваныя, накрухмаленыя, — істэрыкі! Баязліўцы! Мераюць радыяцыю ў баршчы, у катлетах… Смяхоцце! Вось нашы мужчыны — гэта мужчыны! Рускія мужыкі! Адчайныя! Змагаюцца з рэактарам! Не дрыжаць за сваё жыццё! Падымаюцца на расплаўлены дах з голымі рукамі, у брэзентавых рукавіцах (мы гэта ўжо бачылі па тэлевізары)! А нашы дзеці са сцяжкамі ідуць на дэманстрацыю! I ветэраны вайны… Старая гвардыя! (Абдумвае.) Але гэта таксама від варварства — адсутнасць страху за сябе… Мы заўсёды гаворым "мы", а не "я": "мы прадэманструем савецкі гераізм", "мы пакажам савецкі характар". Усяму свету! Але гэта — я! Я не хачу паміраць… Я баюся…
Цікава сёння прасачыць за сабой. За сваімі пачуццямі. Як яны развіваліся? Мяняліся. Прааналізаваць. Даўно спаймала сябе на тым, што прывучаюся быць больш уважлівай да свету наўкол. Наўкол сябе. Пасля Чарнобыля гэта само сабой атрымліваецца. Мы пачалі вучыцца гварыць "я"… Я не хачу паміраць! Я баюся… А тады? Я ўключаю тэлевізар гучней: чырвоны сцяг уручаюць даяркам, пераможцам у сацыялістычным спаборніцтве. Але ж гэта ў нас? Пад Магілёвам? У вёсцы, якая апынулася ў цэнтры цэзіевай плямы? Яе вось-вось пераселяць… Голас дыктара: "Людзі самааддана працуюць, нягледзячы ні на што", "цуды мужнасці і гераізму". Хоць патоп! Рэвалюцыйным крокам! Так, я не член партыі, але ўсё роўна савецкі чалавек. "Таварышы, не паддавайцеся на правакацыі!" — дзень і ноч грыміць тэлевізар. Сумненні развейваюцца… (Маўчыць.)
Яшчэ кавы? Трэба перадыхнуць… Сабрацца з думкамі…
Наперадзе нас чакае разуменне Чарнобыля, як філасофіі. Дзве дзяржавы, размежаваныя калючым дротам: адна — сама зона, другая — усё астатняе. На падгніўшых слупах вакол зоны, як на крыжах, вісяць белыя ручнікі… людзі ідуць сюды, як на могілкі… Тут пахавана не толькі іхняя хата, а цэлая эпоха. Эпоха веры! У навуку! У справядлівую сацыяльную ідэю! Вялікая імперыя разлезлася па швах. Развалілася. Спачатку — Афганістан, затым — Чарнобыль. Калі імперыя рассыпапася, мы засталіся адны. Я баюся вымавіць, але мы любім Чарнобыль. Гэта зноў адшуканы сэнс нашага жыцця… Сэнс нашых пакут. Як вайна. Пра нас, беларусаў, свет даведаўся пасля Чарнобыля. Гэта было акно ў Еўропу. Мы адначасова і яго ахвяры, і яго жрацы. Боязна вымавіць…
У зоне… У самой зоне… Заходзіш у хату… Адчуванне, як ад спячай прыгажуні. Калі яшчэ не разрабавана: фатаграфіі, лялькі, мэбля… Яны павінны быць дзесьці паблізу, людзі. Часам мы знаходзім іх… А яны не гавораць пра Чарнобыль, яны гавораць пра тое, што іх падманулі. Іх хвалюе: ці атрымаюць яны ўсё, што ім належыць, і ці не атрымаюць іншыя болей? У нашага народа ўвесь час адчуванне, што яго падманваюць. На ўсіх этапах вялікага шляху. З аднаго боку — нігілізм, адмаўленне, з другога — фаталізм. Уладам не вераць, вучоным, урачам не вераць, але і самі нічога не робяць. Бязвінныя і абыякавыя. У саміх пакутах адшуканы сэнс і апраўданне, усё астатняе быццам бы і няважна. Уздоўж палёў — таблічкі "Высокая радыяцыя"… Палі аруцца… Трыццаць кюры… пяцьдзесят… Трактарысты сядзяць у адкрытых кабінах (дзесяць гадоў мінула, але дагэтуль няма трактараў з герметычнымі кабінамі), дыхаюць радыеактыўным пылам… Дзесяць гадоў мінула! Хто ж мы? Жывём на заражанай зямлі, аром, сеем. Раджаем дзяцей. Які тады сэнс нашых пакут? Навошта яны? Навошта іх столькі? Мы пра гэта цяпер шмат спрачаемся. З маімі сябрамі. Бо зона — гэта не бэры і кюры, мікрарэнтгены. Гэта — народ. Наш народ… Чарнобыль "дапамог" нашай, якая гінула, сістэме… Зноў надзвычайшчына… Размеркаванне. Паёк. Як раней убівалі ў мазгі "калі б не было вайны", гэтак цяпер з'явілася магчымасць усё спісваць на Чарнобыль. "Калі
б не было Чарнобыля". Адразу вочы мутнеюць — смуткуем. Дайце! Дайце нам! Каб было што дзяліць. Кармушка! Громаадвод!Чарнобыль — ужо сімвал. Вобраз. Але гэта яшчэ і мая работа… Так бы мовіць, быт… Я езджу… Бачу… Была патрыярхальная беларуская вёска. Беларуская хатка. Без туалета і цёплай вады, але з абразом, драўляным калодзежам, вышыванымі ручнікамі, посцілкамі. З гасціннасцю. Зайшлі мы ў адну такую хату папіць вады, а гаспадыня дастае са старога куфра, старога, як яна сама, ручнік і падае мне: "Гэта табе на памяць пра мой двор". Былі лес, поле. Зберагалася абшчына і рэшткі свабоды: зямля вакол хаты, сядзіба, свая кароўка. З Чарнобыля іх пачалі перасяляць у "Еўропу" — у еўрапейскага тыпу пасёлкі. Можна пабудаваць дом — лепшы, камфортны, але ж нельга пабудаваць на новым месцы ўвесь гэты аграмадны свет, з якім яны былі спалучаны. Пупавінай! Каласальны ўдар па псіхіцы чалавека. Разрыў традыцый, усёй спракаветнай культуры. Калі да гэтых новых пасёлкаў пад'язджаеш, яны — як міражы на небакраі. Размаляваныя. Блакітньм, сінія. I адразу ўяўляеш іх, як цуд, і назвалі іх — Майскі, Сонечны. Еўрапейскія катэджы куды больш зручныя, чым хаціны. Гэта ўжо гатовая будучыня. Але ў будучыню нельга апусіць на парашуце… Людзей ператварылі ў малпаў… Яны сядзяць на зямлі і чакаюць, калі прыляціць самалёт, прыбудзе аўтобус і прывязуць гуманітарную дапамогу. Не тое, каб узрадавацца шанцу: я вырваўся з пекла, маю дом, чыстую зямлю і павінен ратаваць сваіх дзяцей, у якіх Чарнобыль ужо ў крыві, у генах. Я буду свабодным…
Жывуць у гэтых катэджах, як у вальерах. Яны разбураюцца, рассыпаюцца. Жыве там несвабодны чалавек. Асуджаны. Ён жыве ў крыўдзе і ў страху. Ён хоча камунізму. Чакае… Зоне патрэбен камунізм… На ўсіх выбарах там галасуюць за цвёрдую руку, смуткуюць па сталінскім парадку: ваенным. Ён для іх сінонім справядлівасці. Там і жывуць па-ваеннаму: міліцэйскія пасты, людзі ў вайсковай форме, прапускная сістэма, пайкі. Чыноўнікі, якія размяркоўваюць гуманітарную дапамогу. На скрынках па-нямецку, па-руску напісана: "Нельга абменьваць. Нельга прадаваць". Скрозь прадаецца. У любым камерцыйным кіёску…
I зноў як гульня… Рэкламнае шоу… Я вязу караван з гуманітарнай дапамогай. Чужыя людзі… Іншаземцы… У імя Хрыста, у імя чагосьці едуць да нас. А ў лужынах, у гразі, у куфайках і кацавейках стаіць маё племя… У кірзавых ботах… "Нам нічога не трэба! Усё роўна раскрадуць!" — я чытаю ў іхніх вачах і такі тэкст. Але побач тут жа… Жаданне ўхапіць пакунак, скрынку чагосьці замежнага. Ужо ведаем, дзе якая бабуля жыве… Як у запаведніку… I агіднае, вар'яцкае жаданне… Раптам кажу: "А мы вам зараз пакажам! Знойдзем такое! Што вы і ў Афрыцы не спаткаеце. Нідзе ў свеце такога няма! Дзвесце кюры — трыста кюры…" Заўважаю, як мяняюцца і самі бабулі, некаторыя ну проста сталі "кіназоркамі". У іх ужо завучаны маналогі, і сляза прабіваецца ў тых месцах, дзе трэба. Калі прыязджалі першыя іншаземцы, яны маўчалі, толькі плакалі. Цяпер ужо навучыліся гаварыць. Можа, дзецям жуйка, скрынка з адзеннем лішняя перападзе… I гэта побач з глыбокай філасофіяй, з тым, што ў іх тут свае адносіны са смерцю, з часам. I не пакідаюць яны сваіх хат, родных кладоў не з-за нямецкага шакаладу… Жуек…
Вяртаемся… Я паказваю: "Якая прыгожая зямля!" Сонца апусцілася нізка-нізка. А свяціла лес, поле. Нам на развітанне. "Так, — адказвае хтосьці з нямецкай групы, які гаворыць па-руску, — прыгожая, але атручаная". У яго ў руках — дазіметр. I я разумею, што гэты заход сонца дарагі толькі мне. Гэта — мая зямля".
Наталля Арсеньеўна Рослава, старшыня Магілёўскага жаночага камітэта "Дзеці Чарнобыля"
Дзіцячы хор
Алёша Бельскі — 9 гадоў, Аня Богуш — 10 гадоў, Наташа Дварэцкая — 16 гадоў, Лена Жудро — 15 гадоў, Юра Жук — 15 гадоў, Оля Звонак —10 гадоў, Сняжана Зіневіч — 16 гадоў, Іра Кудрачова — 14 гадоў, Юля Каско — 11 гадоў, Ваня Ковараў — 12 гадоў, Вадзім Краснасолнышт — 9 гадоў, Вася Мікуліч — 15 гадоў; Антон Нашыванкін — 14 гадоў, Марат Татарцаў — 16 гадоў, Юля Тараскіна — 15 гадоў, Каця Шаўчук — 14 гадоў, Барыс Шкірманкоў— 16 гадоў.
"Я ляжала ў бальніцы. Мне было так балюча…Я прасіла маму: "Мамачка, я не магу трываць. Лепш забі мяне!"
"Такая чорная хмара… Такі лівень… Лужыны сталі жоўтыя… Зялёныя… Быццам у іх налілі фарбы… Гаварылі, што гэта кветкавы пылок… Мы не бегалі па лужынах, толькі глядзелі на іх. Бабуля зачыняла нас у пограбе. А сама ўкленчвала і малілася. I нас вучыла: "Маліцеся! Гэта — канец свету. Кара Боская за нашы грахі". Браціку было восем гадоў, а мне шэсць. Мы сталі ўспамінаць свае грахі: ён разбіў слоік з малінавым варэннем… А я не прызналася маме, што зачапілася за плот і парвала новую сукенку… Схавала ў шафе…