Чарнобыльская малітва

Маглі б з'ехаць адсюль, але падумалі мы з мужам і адмовіліся. Баімся. Мы ўсе тут — чарнобыльцы. Не палохаемся адно аднаго, калі хто частуе яблыкамі ці агуркамі са свайго саду і гарода, бяром і ямо, не хаваем сарамліва ў кішэню, сумачку, каб пасля выкінуць. Мы — з адной памяццю… З аднолькавым лёсам… А ўсюды, у любым іншым месцы мы — чужыя. Пракажоныя. Усе прывыклі да слоў: "чарнобыльцы", "чарнобыльскія дзеці", "чарнобыльскія перасяленцы"… Але вы нічога пра нас не ведаеце. Вы баіцеся нас… Напэўна, калі б нас не выпускалі адсюль, паставілі міліцэйскія кардоны, многія б з вас супакоіліся. (Запыняецца.) Не даказвайце адваротнае. Не пераконвайце. Я гэта перажыла… У першыя дні… Ухапіла дачку і рынулася ў Мінск да сястры… Мая родная сястра нас не пусціла ў хату, бо ў яе было малое дзіця, карміла грудзьмі. Уявіце сабе? I мы начавалі на вакзале. Вар'яцкія думкі прыходзілі ў галаву… Куды нам уцякаць? Можа, лепш рукі на сябе налажыць, каб не мэнчыцца… Гэта ж першыя дні… Усе ўяўлялі сабе нейкія страшэнныя хваробы. Неймаверныя. А я ж урач. Можна толькі здагадвацца, што рабілася з іншымі… Я гляджу на нашых дзяцей: куды б яны ні паехалі, яны адчуваюць сябе чужымі сярод сваіх равеснікаў… У піянерскім лагеры, дзе мая дачка адзін год адпачывала, да яе баяліся дакрануцца: "Чарнобыльскі вожык. Светлячок. Яна ў цемені свеціцца". Клікалі ўвечары на двор, каб праверыць — свеціцца ці не свеціцца…

Вось кажуць — вайна… Ваеннае пакаленне… Параўноўваюць… Ваеннае пакаленне? Ды яно ж шчаслівае! У іх была перамога. Яны перамаглі! Гэта дало ім магутную энергію жыцця, калі карыстацца сённяшнімі тэрмінамі, мацнейшую ўстаноўку на выжыванне. Яны нічога не баяліся. Хацелі жыць, вучыцца, нараджаць дзяцей. А мы? Мы ўсяго баімся… Баімся за дзяцей… За ўнукаў, якіх яшчэ няма… Іх няма, а нам ужо страшна… Людзі меней усміхаюцца, не спяваюць, як раней спявалі на святы. Не толькі ландшафт мяняецца, калі замест палёў зноў падымаюцца лясы, хмызнякі, але і нацыянальны характар. Ува ўсіх дэпрэсія… Адчуванне асуджанасці. Чарнобыль — метафара. Сімвал. I наш быт, лад мыслення…

Іншым разам думаю, што лепей бы вы пра нас не пісалі. Тады б нас менш баяліся. Не гавораць жа ў хаце хворага на рак пра ягоную страшную хваробу. А ў камеры пажыццёвага зняволення ніхто не ўспамінае пра тэрмін…"

Надзея Апанасаўна Буракова, жыхарка гарадскога пасёлка Хойнікі

Маналог пра нямога салдата

"У самую зону я не паеду, а раней мяне вабіла… Калі буду гэта бачыць, думаць пра гэта, я захварэю і памру. Памятаеце, быў фільм "Ідзі і глядзі". Я не змагла яго даглядзець, я страціла прытомнасць. Там забівалі карову. У яе зрэнка на ўвесь экран. Як забівалі людзей, я ўжо не бачыла… Не!! Мастацтва — гэта любоў, абсалютна ў гэтым пераканана! Не хачу ўключаць тэлевізар, чытаць сённяшнія газеты. Там забіваюць, забіваюць… У Чачні, Босніі… Трачу розум, у мяне псуецца зрок. Банальнасць жаху… Сённяшнія жахі на экране страшнейшыя за ўчарашнія. Інакш ужо не страшна. Мы перайшлі рысу…

Учора еду ў тралейбусе. Сцэнка: хлопчык не ўступіў месца старому. Той яго павучае:

— Будзеш стары, табе таксама не ўступяць.

— А я ніколі старым не буду, — адказвае хлопчык.

— Чаму?

— Мы ўсе неўзабаве памром.

Вакол гаворкі пра смерць. Дзеці думаюць пра смерць. Але ж гэта тое, над чым у канцы жыцця задумваюцца, а не ў пачатку.

Я бачу свет у сцэнках… Вуліца для мяне — тэатр, дом — тэатр. Ніколі не запамінаю падзею цалкам. А ў дэталях, жэстах…

Усё пераблыталася ў маёй памяці, перамяшалася. Ці то з кіно, з газет… Ці то я гэта дзесьці бачыла, чула, падгледзела?

Бачу: брыдзе па ўтравелай вясковай вуліцы звар'яцелая ліса.

Ціхая, ласкавая. Як дзіця… Лашчыцца да здзічэлых катоў, курэй…

Ціха. I раптам сярод гэтай цішыні дзіўная чалавечая гаворка: "Гоша харошы. Гоша харошы". Гайдаецца на старой яблыні саржавелая клетка з адчыненымі дзверцамі. Хатні папугай сам з сабою размаўляе.

Навошта я гэта збіраю, назапашваю? Я ніколі не пастаўлю спектакль пра Чарнобыль, як не паставіла ніводнага спектакля пра вайну. У мяне ніколі не будзе на сцэне мёртвага чалавека. Нават мёртвага вожыка ці птушкі. У лесе падышла да сасны, нешта белае… Думала: грыбы, а гэта мёртвыя вераб'і грудкамі ўверх. Там, у зоне… Я не разумею — смерць. Я перад ёю спыняюся, каб не звар'яцець. Вайну трэба паказваць гэтак страшна, каб чалавека званітавала. Каб ён захварэў… Гэта не відовішча…

У тыя першыя дні… Яшчэ не было паказана ніводнага здымка, а я сабе ўжо ўяўляла: абрынутыя перакрыцці, разбураныя сцены, дым, бітае шкло. Кудысьці вывозяць прыціхлых дзяцей. Чароды машын. Дарослыя плачуць, а дзеці не. Яшчэ ніводнай фатаграфіі не надрукавалі… Напэўна, калі распытаць людзей, іншага вобраза апакаліпсісу ў нас няма: выбух, пажар, трупы, паніка. Як тое, што я памятаю з дзяцінства… (Замаўкае.) Але пра гэта пасля… Асобна… Здарылася нешта іншае… Гэта іншы страх… Яго не чуваць, не відаць, ні паху, ні колеру, а фізічна і псіхічна мы мяняемся. Мяняецца формула крыві, мяняецца генетычны код, мяняецца ландшафт… I што б мы ні думалі,ні рабілі… Вось я раніцою ўстаю, п'ю гарбату… Іду на рэпетыцыю… Да студэнтаў… А гэта нада мною вісіць. Як знак. Як пытанне. Мне няма з чым гэта параўнаць. З дзяцінства я памятаю штосьці зусім непадобнае…

Я бачыла ўсяго толькі адзін добры фільм пра вайну. Забыла назву. Фільм пра нямога салдата. Ён маўчаў увесь фільм. Вёз цяжарную немку, цяжарную ад рускага салдата. I нарадзілася дзіця, яно нарадзілася ў дарозе, на калёсах. Ён яго падняў на руках і трымае, і дзіця пісае на ягоны аўтамат… Мужчына смяецца… Гэта ў яго як мова, гэты ягоны смех. Ён глядзіць на дзіця, на свой аўтамат і смяецца… Канец фільма.

У фільме няма рускіх, няма немцаў. Ёсць пачвара — вайна. Але цяпер, пасля Чарнобыля, усё змянілася. I гэта таксама. Змяніўся свет, ён цяпер не выдае вечным, якім быў яшчэ нядаўна. Зямля стала маленькая. Мы пазбавіліся несмяротнасці, — вось што з намі здарылася. А па тэлевізары я бачу, як штодня забіваюць. Страляюць. Сёння страляюць людзі без несмяротнасці… Адзін чалавек забівае другога чалавека… Пасля Чарнобыля…

Штосьці вельмі цьмяна, як бы здалёк… Мне было тры гады, калі нас з мамай вывезлі ў Германію… У канцлагер… Я памятаю ўсё — прыгожае… Можа, зрок мой гэтак уладкаваны. Высокая гара… Ішоў ці то дождж, ці то снег. Велізарным чорным паўкругам стаялі людзі, ува ўсіх нумары. Нумары на чаравіках… Гэтак выразна, ярка-белай фарбай на чаравіках… На спінах… Усюды нумары, нумары… Калючы дрот. На вышцы стаіць чалавек у касцы, бегаюць сабакі, брэшуць гучна-гучна. I ніякага страху. Два немцы, адзін вялікі, тоўсты ў чорным, а другі маленькі — у карычневым касцюме. Той, які ў чорным, паказвае кудысьці рукою… З цёмнага паўкруга выходзіць чорны цень і ператвараецца ў чалавека. Немец у чорным пачынае яго біць…

Памятаю высокага прыгожага італьянца… Ён увесь час спяваў…

У мяне былі эцюды пра вайну. Я спрабавала. Нічога не атрымалася. Я ніколі не пастаўлю спектакль пра вайну. Ён у мяне не атрымаецца.

У чарнобыльскую зону мы павезлі вясёлы спектакль "Дай вады, калодзеж". Казку. Прыехалі ў райцэнтр Хоцімск. Там ёсць сіроцкі дом, для дзяцей-сірот. Іх нікуды не вывезлі.

Антракт. Яны не пляскаюць. Не ўстаюць. Маўчаць. Другое аддзяленне. Скончыўся спектакль. Зноў не пляскаюць. Не ўстаюць. Маўчаць.

Мае студэнты ў слёзы. Сабраліся за кулісамі: што з імі? Потым мы зразумелі: яны верылі ва ўсё, што адбывалася на сцэне. Там увесь спектакль чакаюць цуду. Звычайныя дзеці, хатнія дзеці, разумелі, што гэта — тэатр. А гэтыя чакалі цуду…

У нас, у беларусаў, ніколі не было вечнага. Мы не мелі нават вечнай зямлі, увесь час яе нехта забіраў, змятаў нашы сляды. I мы не маглі жыць вечным, як у Старым запавеце напісана: гэты нарадзіў таго, а той таго. Мы не ведаем, што з гэтым вечным рабіць, мы не ўмеем з ім жыць. Не здатныя яго асэнсаваць. А яно, нарэшце, даравана нам. Наша вечнае — гэта Чарнобыль. Вось яно ў нас з'явілася… I мы? Мы смяёмся… Людзі спачуваюць чалавеку, у якога згарэла хата, хлеў… Усё згарэла… А ён у адказ: "Ну, а затое колькі ж мышэй ляснула!" — і шапку аб падлогу. У гэтым увесь ён — беларус!

А нашы багі не смяюцца. Нашы багі — пакутнікі. Гэта ў старажытных грэкаў былі смяшлівыя багі, вясёлыя. А што, калі фантазіі, сны, анекдоты, — гэта таксама тэксты? Пра тое, хто мы? Але мы не ўмеем іх чытаць… Я паўсюль чую адну мелодыю… Яна доўжыцца-доўжыцца… Не мелодыя, не песня, а галашэнне. Гэта запраграмаванасць нашага народа на любую бяду. А шчасце? Шчасце — рэч часовая, нечаканая. Народ кажа: "адна бяда — не бяда", "ад бяды кіем не адаб'ешся", "што ні мах, то ўсё бяда па зубах", "не да каляды, калі поўная хата бяды". Акрамя пакут, у нас нічога іншага няма. Няма іншай гісторыі, няма іншай культуры…