Чарнобыльская малітва

Жывуць побач са мной усе станцыйнікі, як мы кажам, вахтавікі. Усё жыццё на атамнай станцыі прарабілі. Дагэтуль ездзяць туды на вахту. У многіх цяжкія захворванні, інваліднасці, але станцыю не кідаюць. Дзе і каму сёння яны патрэбныя? Шмат памірае. Раптоўна. Сядзеў на лавачцы — і зваліўся. Выйшаў, чакаў аўтобуса — і як падкошаны. Яны паміраюць, але іх ніхто па-сапраўднаму не распытаў. Аб тым, што мы перажылі… Аб смерці людзей не хочуць слухаць. Аб страшным…

Але я вам распавядала пра любоў… Як я кахала".

Людміла Ігнаценка, жонка загінуўшага пажарніка Васіля Ігнаценкі

Інтэрв'ю аўтара з самім сабой аб прапушчанай гісторыі

— Мінула дзесяць гадоў… Чарнобыль ужо стаў метафарай, сімвалам. I нават гісторыяй. Напісаны дзесяткі кніг, зняты тысячы метраў відэастужкі. Нам здаецца, што мы ведаем пра Чарнобыль усё: факты, імёны, лічбы. Што можна да гэтага дадаць? Урэшце, гэта ж так натуральна, што людзі хочуць забыць Чарнобыль, пераканаўшы сябе, што ён ужо ў мінулым…

Пра што гэтая кніга? Чаму я напісала яе?

— Гэтая кніга не пра Чарнобыль, а пра свет Чарнобыля. Якраз пра тое, што нам мала вядома. Амаль нічога. Прапушчаная гісторыя, — гэтак бы я назвала яе. Мяне цікавіла не сама падзея: што здарылася той ноччу на станцыі і хто вінаваты, якія прымаліся рашэнні, колькі тон пяску і бетону спатрэбілася, каб збудаваць саркафаг над д'ябальскай пашчай, а — адчуванні, пачуцці людзей, што дакрануліся да невядомага. Да тайны. Чарнобыль — тайна, якую нам яшчэ давядзецца разгадаць. Мажліва, гэта задача на дваццаць першае стагоддзе. Выклік яму. Што ж чалавек там уведаў, угадаў, адкрыў у самім сабе? У сваім дачыненні да свету? Рэканструкцыя пачуцця, а не падзеі.

Калі раней, як пісала свае кнігі, я ўзіралася ў пакуты іншых, дык цяпер сама такі ж сведка, як і ўсе. Маё жыццё — частка падзеі, я тут жыву. На чарнобыльскай зямлі. У маленькай Беларусі, пра якую раней свет амаль не чуў. У краіне, пра якую зараз кажуць, што гэта ўжо не зямля, а чарнобыльская лабараторыя. Беларусы — чарнобыльскі народ. Чарнобыль стаў нашым домам, нашым нацыянальным лёсам. Я не магла не напісаць гэтую кнігу…

— Дык што ж такое — Чарнобыль? Нейкі знак? Ці ўсё-такі гіганцкая тэхналагічная катастрофа, несувымерная ані з чым з таго, што здаралася раней?

— Гэта болей, чым катастрофа… Якраз спроба паставіць Чарнобыль у шэраг самых вядомых катастроф і замінае нам яго асэнсаваць. Мы быццам увесь час ідзём у няправільным, памылковым кірунку. Стары вопыт тут відавочна непрыдатны. Пасля Чарнобыля жывём у іншым свеце, ранейшага свету няма. Але чалавек не хоча пра гэта думаць, таму што не задумваўся над гэтым ніколі. Заспеты знянацку.

Неаднойчы я чула ад сваіх суразмоўцаў аднолькавыя прызнанні: "такіх слоў не падбяру, каб перадаць тое, што бачыла і перажыла", "ні ў адной кніжцы пра гэта не чытаў і ў кіно не бачыў", "ніхто раней мне нічога падобнага не расказваў". Прызнанні паўтараліся, і я свядома не апускала гэтыя паўторы ў кнізе. I, наогул, паўтораў напаткаецца нямала. Пакідала, не выкрэслівала не толькі дзеля дакладнасці, "няштучнай праўды", мне здавалася, што яны яшчэ і адлюстроўваюць незвычайнасць таго, што адбываецца. Усё ўпершыню пазначаецца, вымаўляецца ўслых. Здарылася нешта, для чаго мы яшчэ не маем ні сістэмы ўяўленняў, ні аналагаў, ні вопыту, да чаго не прыстасаваны ні наш зрок, ні наша вуха, нават наш слоўнік не прыдатны. Увесь унутраны інструмент. Ён настроены, каб пабачыць, пачуць ці пакратаць. Нішто з гэтага немагчыма. Каб штосьці зразумець, чалавеку трэба выйсці за межы самога сябе.

Пачалася новая гісторыя пачуццяў…

— Але чалавек і падзея не заўсёды суадносныя? Часцей за ўсё не суадносныя…

— Я шукала чалавека ўражанага. Які адчуў сябе адзін на адзін з гэтым. Які задумаўся.

Тры гады ездзіла і распытвала: работнікаў станцыі, вучоных, былых партыйных чыноўнікаў, медыкаў, салдатаў, перасяленцаў, самасёлаў… Людзі розных прафесіяў, лёсаў, пакаленняў і тэмпераментаў. Веруючыя і атэісты. Сяляне і інтэлектуалы. Чарнобыль — асноўны змест іх свету. Усё ўнутры і навакол атручана ім, а не толькі зямля і вада. Увесь іх час.

Падзея, распаведаная адным чалавекам, — ягоны лёс, многімі — ужо гісторыя. Гэта самае цяжкае: сумясціць дзве праўды — асабістую і агульную. А сённяшні чалавек на разломе эпох…

Сышліся дзве катастрофы: сацыяльная — на нашых вачах знікае пад вадой велізарны сацыялістычны мацярык, і касмічная — Чарнобыль. Два глабальныя выбухі. I першы — бліжэйшы, больш зразумелы. Людзі заклапочаныя днём і бытам: за што купіць, куды паехаць? У што верыць? Пад якія сцягі зноў стаць? Гэта перажываюць усе і кожны. А пра Чарнобыль хацелі б забыць. Па першым часе спадзяваліся яго адолець, але, зразумеўшы марнасць спроб, замоўклі. Цяжка абараніцца ад таго, чаго мы не ведаем. Чаго чалавецтва не ведае. Чарнобыль перамясціў нас з аднаго часу ў другі.

Перад намі рэальнасць, новая для ўсіх…

Але пра што б чалавек ні гаварыў, ён заадно выяўляе і сябе. Што мы за людзі?

Наша гісторыя — гэта гісторыя пакутаў. Пакуты — наша прыстанішча… Наш культ. Мы загіпнатызаваныя імі. Але мне хацелася спытацца і пра іншае — пра сэнс чалавечага жыцця, нашага існавання на зямлі.

Ездзіла, размаўляла, запісвала. Гэтыя людзі першымі… убачылі тое, пра што мы толькі здагадваемся. Што для ўсіх — яшчэ тайна. Але пра гэта яны самі раскажуць…

Неаднойчы мне здавалася, што я запісваю прышласць…

Раздзел першы. Зямля мёртвых

Маналог пра тое, навошта людзі ўспамінаюць

"Вы ўзяліся пра гэта пісаць? Пра гэта! А я не хацеў бы, каб пра мяне гэта ведалі… Што я там зведаў… З аднаго боку, ёсць жаданне адкрыцца, выгаварыцца, а з другога — адчуваю, як я распранаюся, а мне б гэтага не хацелася…

Памятаеце, у Талстога? П'ер Бязухаў гэтакі ашаломлены пасля вайны, што яму здаецца — ён і ўвесь свет змяніліся назаўсёды. Але мінае нейкі час, і ён кажа сабе: "Гэтак жа буду сварыцца на фурмана, гэтак жа буду бурчэць". Навошта тады людзі ўспамінаюць? Каб аднавіць ісціну? Справядлівасць? Вызваліцца і забыць? Разумеюць, што яны — удзельнікі грандыёзнай падзеі? Ці шукаюць у мінулым абароны? I гэта пры тым, што ўспаміны — крохкая рэч, эфемерная, гэта не дакладныя веды, а здагадка чалавека пра самога сябе. Гэта яшчэ не веды, гэта толькі пачуцці.

Маё пачуццё… Я пакутваў, корпаўся ў памяці і прыгадаў…

Самае страшнае са мной было ў дзяцінстве… Гэта — вайна…

Памятаю, як мы, хлапчукі, гулялі ў "таты і мамы": распраналі малых і клалі іх адно на аднаго… Гэта былі першыя дзеці, што нарадзіліся пасля вайны… Уся вёска ведала, якія словы яны ўжо гавораць, калі пачалі хадзіць, таму што за вайну на дзяцей забыліся. Мы чакалі з'яўлення жыцця. "У таты і мамы" — гэтак называлася наша гульня. Мы хацелі ўбачыць з'яўленне жыцця… А нам самім было па восем-дзесяць гадоў…

Я бачыў, як жанчына сама сябе забівала. У кустах ля рэчкі. Брала цагліну і біла сябе па галаве. Яна была цяжарная ад паліцая, якога ўся вёска ненавідзела. Яшчэ будучы дзіцем я бачыў, як нараджаюцца кацяняты. Памагаў маме цягнуць цялятка з каровы, вадзіў да кныра нашу свінню… Памятаю… Памятаю, як прывезлі забітага бацьку, на ім свэдар, мама сама яго вязала, бацька, напэўна, быў расстраляны з кулямёта ці аўтамата, і штосьці крывавае проста шматкамі вылазіла з гэтага свэдра. Ён ляжаў на нашым адзіным ложку, больш пакласці не было куды. Потым яго пахавалі перад домам. I зямля не пух, а цяжкая гліна. З-пад градаў для буракоў. Вакол ішлі баі… На вуліцы ляжалі забітыя коні і людзі…