Чарнобыльская малітва

Для мяне гэта настолькі забароненыя ўспаміны, што я не гаварыў пра іх услых…

Тады я ўспрымаў смерць гэтак жа, як і нараджэнне… У мяне было прыкладна аднолькавае пачуццё, калі паявілася цялятка з каровы… Паяўляліся кацяняты… I калі жанчына ў кустах сама сябе рашала… Чамусьці гэта здавалася мне адным і тым жа, аднолькавым… Нараджэнне і смерць…

Я памятаю з дзяцінства, як пахне ў хаде, калі колюць кабана… I Вы толькі зачапілі мяне, і я ўжо правальваюся, валюся туды… У кашмар… У жах… Лячу…

Яшчэ памятаю, як нас, малых, жанчыны бралі з сабой у лазню. I ва ўсіх жанчын, і ў маёй маці выпадалі маткі (мы гэта ўжо разумелі), яны падвязвалі іх анучынамі. Я гэта бачыў… Маткі выходзілі ад цяжкай працы. Мужчын не было, іх на фронце, у партызанах перабілі, коней не было таксама, жанчыны цягалі плугі на сабе. Пераворвалі свае гароды, калгасныя палеткі. Калі я вырас і ў мяне надаралася блізкасць з жанчынай, я гэта прыгадваў… Тое, што бачыў у лазні…

Хацеў забыць. Усё забыць… Забываў… Я думаў, што самае страшнае са мною ўжо было… Вайна…

Але вось я паехаў у чарнобыльскую зону… Шмат разоў ужо быў там… I там зразумеў, што я не абаронены. Я развальваюся… Мінулае мяне ўжо не абароньвае…"

Пётр С., псіхолаг

Маналог пра тое, што можна пагаварыць і з жывымі, і з мёртвымі

"Уначы воўк у двор зайшоў. У акно вызірнула — стаіць і свеціць вачыма. Фарамі…

Я да ўсяго прывыклая. Сем гадоў жыву адна, сем гадоў, як людзі з'ехалі… Уначы, бывае, сяджу, пакуль не заднее, і думаю, думаю. I сёння ўсю ночку на ложку кручком сядзела, а пасля выйшла паглядзець, якое сонейка. Што вам я скажу? Самая справядлівая на свеце штука смерць. Ніхто яшчэ не адкупіўся. Зямля ўсіх прымае: і добрых, і злых, і грэшнікаў. А болей справядлівасці на гэтым свеце нямашака. Я цяжка і сумленна ўсё жыццё працавала. Жыла, як сумленне падказвала. А справядлівасці мне не выпадала. Бог недзе дзяліў, пакуль да мяне чарга дайшла — у яго ўжо нічога не засталося, каб мне даць. Малады можа памерці, а стары павінен… Спачатку я людзей чакала, думала — усе вернуцца. Ніхто ж навек не з'язджаў, ехалі перачакаць. А цяпер смерці чакаю… Памерці не цяжка, а страшна. Царквы няма… Бацюшка не прыязджае… Няма каму мне занесці грахі свае…

… Першы раз сказалі, што ў нас радыяцыя, дык мы думалі: гэта хвароба нейкая, хто захварэе — адразу памірае. Не, кажуць, нешта такое, што на зямлі ляжыць і ў зямлю лезе, а пабачыць няможна. Звер, можа, бачыць і чуе, а чалавек — не. А гэта няпраўда! Я бачыла… Гэты цэзій у мяне на гародзе валяўся, пакуль дождж яго не намачыў. Колер у яго такі чарнільны… Ляжыць і пераліваецца шматочкамі… Прыбегла з калгаснага поля і пайшла на свой гарод… I гэтакі шматочак сіні… а праз дзвесце метраў яшчэ адзін… Велічынёй з хусцінку, што ў мяне на галаве. Гукнула я суседцы, другім бабам, мы ўсё абабегалі. Усе гароды, поле навакол… Гектары са два… Можа, чатыры вялікія шматкі знайшлі… А адзін быў чырвонага колеру… Назаўтра пасыпаў дождж. З самай раніцы. I да абеду іх не стала. Прыехала міліцыя, а ўжо не было чаго паказваць. Толькі расказвалі. Шматкі восьтакія… (Паказвае рукамі.) Як мая хусцінка. Сінія і чырвоныя.

Мы не надта баяліся гэтай радыяцыі… Калі б мы яе не бачылі, не ведалі, дык, можа, і баяліся б, а як паглядзелі, то ўжо не так страшна. Міліцыя з салдатамі трафарэткі паставіла. У каго ля хаты, дзе на вуліцы — напісалі: семдзесят кюры, шэсцьдзесят кюры… Век жылі на сваёй картоплі, на бульбачцы, а тут сказалі — няможна! Каму бяда, каму смех… Рабіць на гародах раілі ў марлевых павязках і гумавых пальчатках… А тады яшчэ адзін важны вучоны прыехаў і выступіў у клубе, што дровы трэба мыць… Дзіва! Не чулі б мае вушы! Загадалі перамыць падкоўдранікі, прасціны, фіранкі… Дык жа яны ў хаце! У шафах і куфрах. А якая ў хаце радыяцыя? За шклом? За дзвярыма? Ты знайдзі яе ў лесе, у полі… Калодзежы пазачынялі на замок, абгарнулі цэлафанавай плёнкай… Вада "брудная"… Якая ж яна брудная, яна такая чыстая! Нагаварылі мех — не завязаць. Вы ўсе памрэце… Трэба выязджаць… Эвакуіравацца…

Пералякаліся людзі… Набраліся страху… Той-сёй давай уначы сваё дабро закопваць. I я сваё адзенне склала… Чырвоныя граматы за маю сумленную працу і капейчыну, якая ў мяне была, прыхоўвалася. Такая туга! Такая туга гняла сэрца! Каб я так памёрла, як вам праўду кажу! А тут чую, што ў адной вёсцы салдаты людзей эвакуіравалі, а дзед з бабай засталіся. Перад тым днём, як людзей падымалі, вялі ў аўтобусы, яны ўзялі кароўку і выправіліся ў лес. Перачакалі там. Адкуль такая бяда бярэцца? (Плача.) Нетрывалая наша жытка… Рада не плакаць, дык слёзы цякуць…

Во! Зірніце ў акно: сарока прыляцела… Я іх не праганяю… Хоць, часам, сарокі ў мяне і яйкі з хлеўчука крадуць. Усё роўна не праганяю. Нікога не праганяю! Учора заяц прыбягаў…

Вось калі б штодня ў хаце былі людзі. Тут непадалёку ў іншай вёсцы. Таксама баба адна жыве, я казала, каб да мяне пераходзіла. Што паможа, а што не, але хоць бы загаварыць да каго. Паклікаць… Ноччу ўсё ў мяне баліць. Ногі круціць, быццам мурашы бегаюць, гэта нервы па мне ходзяць. Дык я вазьму што ў рукі. Жменьку збожжа… I хрусь, хрусь. Нервы тады супакойваюцца… Гэта ж так я нарабілася за сваё жыццё, так нагаравалася. Усяго хапіла і нічога не хачу. Калі б памёрла, дык і адпачыла б. Як там душа, а целу спакайней будзе. I дочкі ў мяне ёсць, і сыны… Усе ў горадзе… А я нікуды адсюль не хачу! Даў Бог гады, а не даў долі. Я ведаю, што дакучае стары чалавек, дзеці патрываюць, патрываюць ды пакрыўдзяць. Радасць ад дзяцей — пакуль малыя. Нашы бабы, якія паехалі ў горад, усе плачуць. То нявестка крыўдзіць, то дачка. Вярнуцца хочуць. Мой гаспадар тут… Ляжыць на могілках… На кладах. Калі б не ляжаў тут, дык жыў бы ў іншым месцы. I я з ім. (Раптам весела.) А што ехаць? Тут добра! Усё расце, усё цвіце. Пачынаючы з казюркі да звера, усё жыве.

Я ўсё вам успомню… Ляцяць самалёты і ляцяць. Штодзень. Нізка-нізка над галовамі. Ляцяць на рэактар. На станцыю. Адзін за адным. А ў нас — эвакуацыя. Перасяленне. Штурмуюць хаты. Людзі пазачыняліся, пахаваліся. Скаціна рыкае, дзеці плачуць. Вайна! А сонейка свеціць… Я села і не выходжу з хаты, праўда, на ключ не замыкалася. Пастукалі салдаты: "Што, хазяйка, сабралася?" Пытаюся: "Сілком будзеце мне рукі і ногі звязваць?" Памаўчалі, памаўчалі і пайшлі. Маладзенькія-маладзенькія. Дзеці! Бабы на каленях перад хатамі поўзалі… Маліліся… Салдаты пад рукі адну, другую — і ў машыну. А я прыгразіла, каторы мяне зачэпіць, таго кіем агрэю. Сварылася! Моцна сварылася! Не плакала. Тады я не плакала.

Сяджу ў хаце. То крык. Крык! А то стала ціха… Аціхла. Я першым днём не выйшла з хаты…

Расказвалі: ішла калона людзей… I йшла калона скаціны. Вайна!

Мой гаспадар любіў казаць, што чалавек страляе, а Бог кулі носіць. Каму які лёс! Маладыя, што паз'язджалі, ужо ёсць што паўміралі. На новым месцы. А я з кавенькай — хаджу. Сумна стане, паплачу. Вёска пустая… А птушкі тут усялякія… Лятаюць… I лось ідзе хоць бы што… (Плача.)

Я ўсё ўспомню… Людзі паз'язджалі, а катоў і сабак пакінулі. Першыя дні я хадзіла і малака ім налівала, а сабакам па лусце хлеба давала. Яны стаялі ля сваіх двароў і гаспадароў чакалі. Чакалі людзей доўга. Галодныя каты елі агуркі… Елі памідоры… Да восені я ў суседкі касіла траву пад веснічкамі. Плот паваліўся, плот ёй прыбіла. Чакала людзей… Жыў у суседкі сабачка, звалі Жучком. "Жучок, — прашу, — калі першым людзей стрэнеш, — дык гукні мне".

Уначы сню, як я эвакуіруюся… Афіцэр крычыць: "Хазяйка, мы зараз усё будзем паліць і закопваць. Выходзь!" I вязуць мяне кудысьці, у нейкае незнаёмае месца. Няўцямнае. Гэта і не горад, і не вёска. I не зямля…

Надарылася такое… Быў у мяне харошы каток. Васька. Узімку галодныя пацукі панадзіліся — радачкі няма… Пад коўдру лезлі… Збожжа ў бочцы — дзірку прагрызлі. Дык Васька ўратаваў… Без Ваські б загінула… Мы з ім пагамонім, паабедаем. А тады Васька прапаў… Можа, агаладалыя сабакі дзе напалі і з'елі? Яны ўсё бегалі галодныя, пакуль не паўміралі, кошкі былі такія галодныя, што кацянят елі, улетку не елі, а зімой. Даруй мне, Божа! А адну бабу пацукі загрызлі… Зжэрлі. Рыжыя пацукі… Праўда ці не, а кажуць. Сноўдаюцца тут бамжы… Першыя гады дабра хапала… Сарочкі, кофты, футры… Бяры і вязі на барахолку… Нап'юцца яны, песні гарлаюць. Маць-перамаць. Адзін зваліўся з веласіпеда і заснуў на вуліцы. Раніцою дзве костачкі знайшлі і веласіпед. Праўда ці не? Не скажу. Гавораць.

Тут усё жыве. Ну, усё-ўсё! Яшчарка жыве, жаба жыве. I чарвяк жыве. I мышы ёсць! Усё ёсць! Надта ж вясною хораша. Я люблю, як бэз цвіце. Чаромха пахне. Пакуль ногі моцна трымалі, сама па хлеб хадзіла, у адзін толькі бок пятнаццаць кіламетраў. Маладой бегма туды б і назад. Прывычная. Пасля вайны мы хадзілі па насенне на Украіну. За трыццаць, за пяцьдзесят кіламетраў. Людзі па пуду насілі, а я тры. А зараз па хаце, бывае, не перайду. Старой бабе і ўлетку на печы холадна. Міліцыянеры едуць сюды, правяраюць вёску, дык мне хлеба вязуць. Толькі што яны тут правяраюць? Жыву я і каток. Гэта ўжо другі каток у мяне. Міліцыя пасігналіць, мы з ім зарадуемся. Бяжым. Яму прывязуць костачак. А ў мяне будуць пытацца: "А як бандыты заскочуць?" — "Дык чым яны ў мяне разжывуцца? Што возьмуць? Душу? У мяне толькі душа". Добрыя хлопчыкі… Смяюцца… Батарэйкі для прыёмніка прывезлі, я цяпер усё радыё слухаю. Людмілу Зыкіну люблю, але яна нешта рэдка зараз пяе. Пэўна, састарэла, як і я… Мой гаспадар любіў сказаць… Дык яшчэ казаў: скончан баль — і скрыпкі ў торбу!