Ки?и биирдэ олорор

– Дьэ саарбах…

– Эрдэттэн саараама. сэ – Пепеляев Якутскайга кимэн киирэр кэмигэр куорат иигэр р турууну тэрийэн байыаннай штабы, ревкому, обкому, телеграбы ылыталыахха наада.

– Даа… Ити барыта тылынан эттэххэ эрэ дб, – Соболев бириэйдэммэтэх сэийэтин имэрийбэхтээтэ.

– Ким да дбнк ситииллиэ диэбэт. Ол эрээри кыалыннахха кыайтарыан сп.

– Итини барытын ким тэрийэр?

– Эн!

– Мин?! – Соболев р кр тстэ. – Билэллэр дуо кинилэр мин киммин? Мин кыахпын? Мин баара-суоа облвоенкомат рядовой лэитэбин. Ону дааны соччо итээлэ суох, кэтэбилгэ сылдьар лэитэбин. Мин волшебник буолбатахпын. Сааратыахпын сатаммат.

– Эраст Константинович, эн кимин бэрт чгэйдик билэллэр. Билэллэр уонна эрэнэллэр эн йгр, сатабылгар, хорсун быыыгар. Итиэннэ соотох буолуо суоа. Мин эйигин сотору сорох наадалаах дьону кытта билииннэриэм. Аан бастакы соругу – кыыллар операцияларын былаана. Ол былааннара хайыы-йэ ооуллубут буолуохтаах. Аыйах хонугунан онтукалара мин илиибэр тиксиэ диэн эрэнэбин.

– Суох… суох… Ону мин хантан ылыахпыный?.. Хайдах… Бэйэ дааны санаа… – Соболев Валерий диэки ааттаардыы крд. – Хайдах… санаан кр…

– Мин буолбатах, эн саныахтааххын, – Валерий дьэбирдик хардарда. – Чэ ити курдук. Мин хойутаатым.

Ыалдьыт таынна.

– Эраст Константинович, атаарыа дуу: ыккыт ргэнэ бэрт этэ.

– Ах даа… даа…

Таырдьа таыстылар.

– сс биирдэ санатабын, Эраст Константинович, – диэтэ Валерий кэлииккэ халанын тутааын тутан туран. – Бирикээс дьллэиллибэт, бирикээс толоруллар.

– Даа… Даа…

– Аыйах хонугунан билсиэм. Ол кэлиибэр былаан эн илиигэр баар буолуохтаах.

– Хайдах?! Иит эрэ…

– Крсххэ диэри.

Халан “лап” гынна.

“Сыраан… Дырысаакы… Уонна сс офицер ааттаах ээ! – диэн сэнии, сиргэнэ саныы-саныы, Валерий туман быыынан соуруу диэки тстэ. – Воля диэн мэлийбит ктрэ быыылаах. Дагдайбытын аанньа далай акаары баайы дуу, баатыгарын. Эппиппин толотторо иликпинэ сгн олордуом суоа. Спкн кррм буолуо. Былааны баас буллаттаран тэйэр инибин. Ол кэриэтин баы бардын. Туттахтарына, баар, тыллаа дааны. Такыровы крдн такырыйа срдннэр!..”

Соболев буоллаына, сабыллыбыт халаны аан, туман гэр ыалдьытын кхсн крн хаалла. Эрчимнээх атах дьулуратык кыычыргыы турда. “Сылдьара эчи хоодуотун. Куттаммата итиччэ лгэр дуу?” – диэн кини дьиктиргээтэ. Онтон устунан этин сааыгар курас тымныы кутулларга дылы гынна: “Бэйи эрэ, арай… Арай ЧК соруйан ыыппыт буоллун… Провокация буоллун… Оччоо…” Соболев сонун уолугун саба туттан иэн били маан таас лоскуйун йд тстэ: “Арба, Рейнгардт суруга этэ. Чахчы киниэнэ. Ол баас чуолкай. Саарбаа суох. Оо, оннук эрэ буоллун…”

Эраст Константинович дьиээ киирдэ. Билиитэ аанын с гынна, маан тааын тобоун булуохтуу. Онуоха оох клнэн брллэн эрэр чохторо, элэктиирдии, кытарбахтыы чипчилинэстилэр. Соболев, чугуун хаппаы саба тэбэн баран, хоугар ааста.

6

Дьокуускайга 1922 сыл бтэик нэдиэлэтэ уонна 1923 сыл бастакы хонуктара рдк крээн гэр аастылар. Бу икки дьыл кирбиитигэр Саха сирин историятыгар скэн суолталаах баараай тмслэр буоллулар: Россия Коммунистическай (большевиктар) партиятын Саха уобаластааы манайгы конференцията уонна Саха АССР Советтарын манайгы учредительнай съеэ.

Комсомол обкома педагогическай техникум комсомолецтарын партийнай конференцияны уонна Советтар съезтэрин тэрийэн ыытар тэрилтэлэр дьаалларыгар биэрдэ. Томмот Чыычаахап конференция кэмигэр партия обкомун дьыалаларын управляющайыгар ол-бу быстах сорудахха сырытта. Манна крд кини хотугу тыйыс кыраай чулуу коммунистарын, урут ааттарын эрэ истэн ытыктыыр дьонун илэ бэйэлэрин. Манна крд кини саха дьадаытын баайдары утары охсуууга туруорбут ревкомовецтары, Гражданскай сэрии уотун ортотунан ааспыт аатырбыт кыыл бартыааннары. Кн-дьыл, быыы-майгы делегаттар туттар быыыларыгар, танар таастарыгар да биллэр. гстэр байыаннай гимнастеркалары таынан батарантаастаах курдаахтар, бэстилиэттээхтэр.

Конференция аылыннаын сарсыныгар “Автономная Якутия” хаыакка Саха сирин хомуньуустара РК(б)П Киин Комитетыгар ыыппыт ээрдэ тэлэгирээмэлэрэ бэчээттэннэ: “Москва РКП КК. Саха уобаластааы манайгы партконференция лэтин саалаан туран, Киин Комитекка – компартия кылаабынай штабыгар, кини сирдьитигэр Лениэ итии ээрдэни ыытар. Компартия тмллбт й-санаата уонна дьулуура конференция лэтигэр бигэтик этиллиэхтэрэ. Коммунизм кыыл знамята автономнай республика территориятыгар бтннтгэр тулхадыйбаттык р тэлибириээ. Конференция президиума. Дьокуускай к. Ахсынньы 24 к. 1922 с.”. Хаыат кнтэн кн ахсын конференция лэтин сиилии сырдатан истэ. РК(б)П Саха уобаластааы бюротун политическай отчуотун, “Автономнай Саха сирэ уонна РКП соруктара”, “Национальнай боппуруос туунан”, “РК(б)П Саха сиригэр хааайыстыбаннай политикатын соруктарын туунан”, “Саха сиригэр ыччаттар союзтарын соруктарын туунан”, кооперация, профсоюз тустарынан дакылааттары, конференция уураахтарын ис хоооннорун сиилии бэчээттээтэ. Конференция ааспыт кэми тмктээн, партия обкомун бюротун уопсай политическай линиятын уонна практическай лэтин сптнэн аахта итиэннэ инники лэ хайдах барыахтааын эркээйилээн биэрдэ. Билии кэм биир саамай срн, тирээн турар соругунан илинтэн аанаан иэр Пепеляев армиятын урусхаллааын буолар диэн конференция тооолоон эттэ.

Уобаластааы партийнай конференцияны тилэх баттаан Бтн Саха сирин Советтарын манайгы учредительнай съеэ муунна. Ууга-муура биллибэт киэ уоралаах кыраай бары ттттэн: хоту, соуруу, илин, араа улуустартан – сааын-йэтин тухары хараа батталга умса тэпсиллибит, саардыы й ууктан, хараа аыллан, саа олох сардаалаах кнн диэки дьулуспут норуот басты дьонноро тмстлэр. Манна кэллилэр биллиилээх хомуньуустары, ревкомовецтары, сэбиэскэй активистары, интеллигенция басты дьоннорун кытта бииргэ баай хабалатыттан субу аай мчч туттаран, харахтарын саардыы р крн эрэр хамначчыттар, тойот-хотун холосолоох хотонуттан субу аай хостонон тахсыбыт, сс да хоргус-килбик батараак дьахталлар. Манна кэллилэр араас омуктар бэрэстэбиитэллэрэ – сахалар уонна нууччалар, эбээннэр уонна украинецтар, эбэкилэр уонна латыштар. Байыаннай кители кытта эргэ трк ырбаахы, бинсээги кытта дгдэгэр тнэ сон манна кэккэлэстэ.

Чыычаахап съезд секретариатын илии-атах лэтигэр кмлст. Кини съезд трибунатыттан Саха сирин кыратын-кыамматын тапталлаах дьонноро: партия обкомун секретара Максим Аммосов, Ревком бэрэссэдээтэлэ Платон Ойуунускай, кыыл сэриилэр командующайдара Карл Байкалов революционнай охсууу уотунан тлннрбт, й-санааны рктэр, куту-ср долгутар имэнээх этиилэрин ииттэ. Ити дьону сааттан саа араатардар: лхмэ уонна Бл, Лена уонна Амма ыыталаабыт делегаттара – солбуйдулар. Кинилэр уостарынан “киибин эбээт!” диэн аан бастаан киэн тутта санаабыт, сэр турбут, кхсн кннрммт, тн муунан кй салгыны эирийэ тыыммыт кл кии эти ньиргиэринии дуорааннаахтык саарда. Кыыл таас сабыылаах трибунаттан чаыллар араатардарга, саала ииттэн дуорайар ээрдэлэргэ саха норуота автономияны ылбытыттан муура суох ртэ, бу рдк рн бэлэхтээбиттэрин иин Коммунистическай партияа, Россия пролетариатыгар тлннх махтала этилиннилэр.

Съезд Платон Ойуунускай бэрэссэдээтэллээх Саха Киин Ситэриилээх Комитетын, Исидор Барахов бэрэссэдээтэллээх Народнай Комиссардар Советтарын тэрийдэ.

Автономия тэриллиитинэн республика лэиттэрин айхаллаан туран, съезд кинилэр туох баар кстэрин сэбиэскэй олоу бргтрг туулуулларыгар, оттон субу тирээн турар кэмэ р генерал Пепеляев авантюратын нт сынньарга тмсэллэригэр ыырда. Съезд аыллыаыттан сабыллыар диэри хас кнэ барыта норуот бттнн улахан бырааынньыга буолан ааста. Маннык скэн р ктллн, маннык рдк ргй Дьокуускай сс кр илигэ…

– Крдгн ылынарга быаардыбыт. Бу аадырыска тиий…

Томмот Чыычаахап, итиэннэ туох диэн этэллэрин истэ барбакка, арбаар баттахтаах комсомол куораттааы комитетын секретара уол илиититтэн кэмбиэри сулбу тардан ылаат, крдргэ ыстанна. Аны тттр крдн туруохтара диэбиттии, кумааытын хоонньун сиэбигэр тимирчи баттаата уонна тргэн лгэрдик кирилиэинэн танары срэн тэн таырдьа тахсан, Улахан уулуссанан тэбиннэ. Хаамыы-ср иккэрдинэн элэгэлдьийэн иэн: “Син ситистим ээ!” – диэн клэн кэбистэ. Пепеляевы утары сэриигэ барыахтаах этэрээттэр тэриллэр сахсааннара биллиэиттэн кини хайаан да кыыл сэриигэ байыаынан киирэргэ быаарыммыта. Саха сирин сэбилэниилээх кстэрин командующайын штабыгар, военкомакка, ЧОН-а, атын да этэрээттэр командованиеларыгар барыларыгар сылдьыталаабыта. Олор бары: “Комсомолец эбиккин, комсомол горкомуттан направлениета аал”, – диэн ылбатахтара. Обкомол, горкомол буоллахтарына комсомолецтары мобилизациялыыр туунан дьаал суох, онон рэммити курдук рэн, наада кэллэинэ биллэриэхпит диэн тттр утаараллара.