Ки?и биирдэ олорор

– Мин ордук кутталлаах сиргэ ыытарга крдсптм.

– Оччоо манна, куппууга, куттала суох сир буоллаа?

Томмот саннын хамсатта.

– Сэриигэ… – сааран иэн тохтоон хаалла.

– Сэриигэ лллр. Оннук дуо?

Томмот сблээн кэис гынна.

– Оттон манна, куппууга?

Томмот хардарбата.

– Куппуулар лбттр. Куппуулар бэйэлэрэ лрллр. Оннук дуо?

– Билбэппин…

– Сымыйалаама: билэин. Инньэ дии санаан олороун.

“Дивизиону дьаайбаппын диэтин да, бттн ээ. Тоо эмиэ ыаспыйалаан ыйыта олороруй?” – диэн Томмот ргэниэн баарда. ргэннэр туран сулбу ыстанан тахсыан да сп этэ. Ол эрээри кини бу ууох сирэйдээх, сылайбыт-сындалыйбыт крнээх киини утары крн олорон ргэммэтэ дааны, ойон туран таырдьа ыстаммата дааны. Иээнэс олоппоугар хам харааланан хаалла.

– Оччоо мин лрбттэн дьаадьыйан, куттала суох сиргэ, бу хонтуораа хохойон олордоум дии.

– Инньэ диэбэппин.

– Инньэ диэбэтэи иин оннугар тахсар, – Ойуурап олоппоун хаачыгыратан, бэттэх тахсан, хос ортотугар тохтоон, Томмоту эттэн танары одуулаан турбахтаата. – Оох, уолаттаар, уолаттаар… Акаары уолаттар. Акаарычааннар… Ууга-уокка буан эрэйи-сору крдххтнэ эрэ йднх муут буоллаа. Наар кстлээх эээргэ, наар дарбааннаах ттгэр талааыт. Испиэктээх оонньоон эрэргэ дылы. Снэн харах крн турдаына “Ураа!” хаыытаабытынан утары срэн иэн охтон тэр, биллэн турар, кыраыабай. Буулдьаа таптарбакка, кыайан-хотон айхалланар оннооор сс ордук чгэй. Ол чааынан мккр суох… – Ойуурап кыараас хоун иигэр тттр-таары хаамта. – “Ордук кутталлаах сиргэ крдсптм…” диигин. Билэит дуо эиги ханна ордук кутталлааын? лр алдьархайын куттал диэн ааттыыр буоллаххытына, ыйы, сылы быа тннэри-кнстэри сппэт, арахпат куттал манна баар, чыкааа, куппууга! Аармыйа кэккэтигэр снэн доотторун кытта бииргэ сылдьан кии эрэ хорсун буолуон сп. Дооттору, умса тээри гыннаххына сскттэн йхтэрэ, тиэрэ тээри гыннаххына, кэтэххиттэн йхтэрэ. Алааары гыннаххына, сбэлиэхтэрэ, сыра-сылба эиннэинэ, кмлхтэрэ, иэдэээ тбэстэххинэ, быыыахтара. Оттон чыкаа, куппуу лэитэ хайдаый? Кини сороор стхтр ортолоругар суос-соотох киирэригэр тиийэр. Км-тирэх буолуох айылаах кии аттыгар мэлигир буолар. Эрэнэрэ эрэ – бэйэтэ. Ол сылдьан кыра эмэ алаы оордо да, кннр сэмэлэнэ, сэрэтиллэ, быыгабардана барбат. Оччоо тлбрэ диэн биир эрэ – бэйэтин тбт. Ол лн иннинэ кини бииэхэ тлх элбэх тн оорбутун уонна лргэр хайдах курдук хорсуннук быыыламмытын сс ким да билиэ суоа турар. Кини туунан хаыакка суруйбаттар, мунньахха араатардаабаттар. Кинилэр скэн рлэрэ, рдк наараадалара диэн суос-соотох – сэбиэскэй былаас кыайыыта, баартыйа дьыалата ргйднэ. Оннук дьоннор – чэкиистэр. Дэлээ дааны, эппитим курдук, рблссйэ эрэллээх куйаа уонна сытыы батаа аатырыахтара дуо? Куйах уонна батас ураты уаарыылаах ыстаалтан ооуллаллар. Чэкиии эмиэ оннук дьонтон смэрдэниллэр. Ким хоргуу куйах, батас оостуой? Уонна оннук куйах, батас туох туалаах буолуон сбй?

Ойуурап эмиэ Томмот аттыгар тохтоото.

– Онон, Чыычаахап, эн хоргус, куттас, млтх кии буоллаххына, албан ааты, дьоун сураы эрэ эккирэтиэр кии буоллаххына, – диэтэ кини уонна остуолга сытар били лоскуй кумааыны ыйда, – ити кумааыгын ыл уонна мантан тахса тур. Оннук буоллаххына, биигиттэн эрдэ-сылла дьгэлийбити ордук. Оннук кии бииэхэ син биир уаабат.

Томмот хараын кырыытынан кумааытын кылап гына крн эрэ ылла, оннуттан хамсаабата.

– Оттон сэбиэскэй былааска чахчы бэриниилээх буоллаххына, сэбиэскэй былаас кыайарын туугар тыыын да биэрэргин чахчы кэрэйбэт буоллаххына, – диэтэ Ойуурап уол хайыырын ктэн турбахтыы тэн баран, – чахчы кытаанах санаалаах, эр срэхтээх буоллаххына, бииэхэ кэл.

Томмот сэриигэ тахсан р баандалары утары кыргыыыга киирсэр баатыттан аккаастана охсуон бэркиээтэ, куппууга лэлиэхпин баарбаппын диэн быа бааччы этиэн эмиэ сааранаата. Инньэ гынан харааччы мунан, онон-манан соролообут куобах тыа бэргээтин мускуйа сатыыр тбгэр тстэ. Хайа уонна мин кырдьык хоргуспун, ааты-суолу эрэ эккирэтиэбин диэн кумааытын сулбу тардан ылан тахсара эмиэ да срэ бэрт дии, т дааны сэриилэиэи баарбыт иин.

Ойуурап уол туругун йдт быыылаах, кэлэн оннугар тттр олордо, хамсатыгар саа табах уурунна.

– Чэ сп, ити кии тута быаарыммат суола буолуо. Чыычаахап, бу суругу бииэхэ хааллын. Эн бэйэ дьиээр бар уонна толкуйдаа. Быаарыннаххына кэлээр. Ол курдук.

Ойуурап остуолга сытар кумааылары сыарыччы тардан умса тстэ уонна табаын тардан буруолатан бусхаардыбытынан барда.

Томмот саата суох аргыый ааны аан таыста.

Таырдьа эбии туманнырбыт, хараарбыт. Киээ буолан сс тымныйбыт: кии иэдэин быыта хаарыйбахтыыр.

Томмот, Улахан уулуссаа киирэн, техникумнуурун дуу, дьиэлиирин дуу сааранаан турдаына, туман быыыттан тиэтэйэн элэкэчийбит клк тахсан анньылынна. Суумка тротуар чигдитигэр тэр тыаа иилиннэ.

– ук! – диэбитинэн клк суумкаа ткйд.

– Кыыча! – уол клг илиититтэн харбаата.

– Эн эбиккин дуу? – кыыс кллэ. – Мин хайа баайы суолу мээйдээн хороллон турарый диэн мттбтм ээ.

– Бу ханна харбыаласты?

– Балыыаа.

– Тоо?

– Тыый, мин онно лэлиибин ээ. с нэдиэлэм. Санитаркалыыбын. Ардыгар сиэстэрээ кмлбн. Куорат рэин тэрилтэлэриттэн гс кыргыттар онно лэлииллэр. рэхтэрин кэнниттэн.

– Ноо! Эмчит эбиккин дии, билбэтэим.

– Оо, эмчит буолуом ыраах. Билиитэ ыраастыыбын, сууйабын, сотобун эрэ. Мин палаатабар ксэ кыаммат ыарыахтар сыталлар. Хас да бааырбыт кыыл армеец баар. Олору аатабын, крбн-харайабын.

Томмот кыаммат рэнээччилэр харчы эбинээри рэхтэрин кэнниттэн лэлиир гэстээхтэрин билэрэ. Кини ардыгар, тооос тбэстэинэ, эмиэ лэлиирэ. Кыыча, кыанар ыал кыыа, аыырыгар астаах, танарыгар таастаах оо, ол ыарыахтар кирдэрин-хохторун харчыга кыаллан ыраастаабатаа чахчы. Кини дьоо тн оордорбун, туох эмэ туаны аалларбын диэн лэлээн эрдээ. Томмот кыыы иигэр улаханнык хайгыы санаата.

– Палаатабытыгар Чааан диэн уол баар. Нам уола. Кыыл сэриигэ сирдьитинэн сылдьан атаын лппт. Уон аыым диир да, эбинэр быыылаах: адьас кыра, оо курдук. Намыах. Хатыыр. рнньээ, хоргутумтуота диибин диэн! – Кыыча сэргэ хааман кэпсии истэ. – Оскуола диэни трт йбтх мунаах. Чаааны мин сурукка рэтэбин. Буукубаны рэтэн бтэрбиппит. Билигин саардыы схтэри холбоон ааар буолан эрэбит. нрн аан бастаан дорооннору холбоон тыл таааран баран рбтн лгэр! Атахтааа буоллар, туран дьиэрэкэйдиэ эбит. Миигин “эдьиий” диэн ааттыыр. рнэр кыайтаран бттэхтэринэ миэхэ уу оуун муоунан кырасыабай да кырасыабай тараах оорон бэлэхтиэх буолар. Ээтэ муосчут . Кини хаамар буолуута бииги хата буукубаары рэтэн бтэриэхпит. Чааан балыыаттан ааар, суруйар буолан тахсыаа. Итиэннэ бииги палаатабытыгар бары бииргэ кинигэ ааабыт, – кыыс суумкатын тлгнэн “тап” гыннара оуста. – Бгн бу “Дубровскайы” илдьэ иэбин. Бастаан нууччаларга нууччалыы ааабын. Онтон сахаларга сахалыы тылбаастыыбын. Манай утаа сатаабат, ыарыратар этим, кэлин син чгэй. Хата тылбаастыыр кэммэр нууччаларым сахалыы, сахаларым нууччалыы саара рэнииилэр. Хойут мин, баар, тылбаасчыт буолуоум: нууччалыы кинигэлэри сахалыы тылбаастыаым. Ааан сылайдахпытына ырыа ыллыыбыт. чгэй баайы куоластаах нуучча кыыл армеецтара бааллар. Арыт: “На бой кровавый, святой и правый, марш, марш вперед, рабочий народ!” – диэн ньиргитэн турабыт. Арыт: “Смело, товарищи, в ногу! Духом окрепнув в борьбе, в царство свободы дорогу грудью проложим себе”, – диэн тллэнэтэбит. Чааан буоллаына: “Балкыырдаах байалым баалланарын курдук, бассабыык баартыйа бараран таыста”, – диэн чакынатар. Инньэ гынан айдааран дьууурунайтан субу-субу мллэбит. Уу, дьэ, бу хаамары бытаанын. Хойутаары гынным. Ыарыахтарым тиийэрбин ктэн сытар буолааччылар. Билигин эмиэ кэтээн эрдэхтэрэ. Чэ срх.

Уоллаах кыыс туман быыынан элэгэлдьиэ турдулар.

7

– Уйбаан Чуллурааабы Арассыыйа Ыччатын Хомуньуустуу Сойууун чилиэнигэр ылыллыбытынан ээрдэлиибит, – Дьокуускайдааы учуутал техникумун комсомольскай ячейкатын уопсай мунньаын бэрэссэдээтэлэ Сэмэн Долгунуоп, дьып курдук кн ууохтаах, кубаай сирэйдээх уол, строй иннигэр тахсан эрэрдии, маан тимэхтээх хара сатыын ырбаахытын курун кннрммэхтээтэ. – Кини бииги итээлбитин толоруо диэн эрэнэбит.

Хараарбыт бэрэбинэ истиэнэлээх кылаас иигэр ытыс тыаа хабылынна. Уа икки тннк иккэрдинэн истиэнээ ыйаммыт кыраыын лаампа ол тыастан соуйбуттуу симиринээн ылла. Мунньахтыы олорор уонча уол, кыыс барыларын харахтара борук-сорук муннукка, тиэх паартаа тууланна. Саа комсомолга киирбит уол ээрдэлээин иин туран тохолдьуйан хардарар санаата суох кии буолла, хата кумуччу туттан аччыаынан аччаан, муннук диэки сс ыга симилиннэ. Ол ахсын крдх саа, клс, хаадьылааын эбии сэтэрдэ.

– Аны билигин хомсомуол чилиэнигэр хандьыдаатынан ылы диэн устудьуока Аргыылаба Кыыча Миитэрэйэбинэ сайабылыанньатын крхтээхпит, – бэрэссэдээтэл Долгунуоп остуолга сытар хас да лиис кумааыны аттыгар олорор ыйаастыгас сытыы харахтаах уол диэки хаыйда. – Тылы эчиэйкэ сэкэрэтээрэ Арбаааап ылар. Чэ, Тиэхээн.

Сибилигин аай кйгрбт сэргэхсийии уоста тстэ. Кылаас иигэр уу чуумпу буолла.

– Аргыылабаны эиги бары билэит. Бииги тиэхиньикииммит иккис куурсун устудьуоката. Кинини икки кии мэктиэлиир: эмп тиэхиньикиимин устудьуоката Адаамаба уонна бииги хомсомуолуспут Чыычаахап Томмот, – диэтэ сэкэрэтээр уонна кыыс сайабылыанньатын, олоун кэпсээнин, рекомендациялары ааыталаата. – Ити курдук. Дьэ билигин дьллэи: хомсомуолга хандьыдаатынан ылары сблгт дуу, суох дуу?

– Ким тыл этэр? – бэрэссэдээтэл турда. – Биитэр ким эмэ ыйытыылаах дуу?

Ким да саарбата.

– Сайабылыанньалааы бэйэтин истиэи, – диэтэ кэтэх диэкиттэн ким эрэ.

– Кырдьык, кырдьык…

– Олоун кэпсээнэ хайдах эрэ… олус судургу…

– Бэйэтэ тылынан кэпсээтин.

– Чэ сп. Бэйэ тускунан кэпсээ, та…баарыс Аргыылаба, – бэрэссэдээтэллээччи кэлээйдээн ылла.

Кэтэх паартаттан кыыс турда.

– Манна! Манна кэл! – бэрэссэдээтэллээччи, с-саа буолбуттуу, кытаанахтык эттэ уонна остуол сирэйин диэки умса крн кэбистэ.

Кыыча бастаан, билбэт оломугар киирэн эрэр киилии, аргыый атыллаталаан баран, эмискэ иннин диэки дьулуруйда. Маан таба тыа этэрбэстээх атахтара чэпчэки-чэпчэкитик дугуйбахтаан остуол аттыгар тиийэн тохтоотулар. Кыыс тгэр тспт уун рлээх баттаын кэннигэр ээн кэбистэ уонна н тиэрбэинии тп-тгрк, киэ харахтарынан кылаас иин эргиччи крд. Крд уонна… иэдэстэрэ итий гыннылар. Кини манна олорор оолору барыларын билэр. Мааын кнскэ диэри кинилэр бары эйээс Мартыын, Маара, Долон, Тиэхээн, Степа этилэр. Ол оолор бары билигин уларыйан хаалбыт курдуктар. Эмиэ да кинилэр, эмиэ да кинилэр буолбатахха дылылар. Кыыча бииргэ рэнэр, кннэтэ крдхтк хаадьылаар, эйэргээр оолорун диэки доордуу, атастыы крбтгэр биир да харах хардарбата. Арай Томмот эрэ…