Ки?и биирдэ олорор
Шрифт:
“Оо-о!.. Хайдаый бу?.. Кэбииитиий, оолор…” Кыыс тбт улам санньыйан барда.
Кырдьык, Томмот Кыыча туугар киниттэн бэйэтиттэн итэээ суох долгуйа олордо. Кини кыыска санаатын ктн кмлр мэктиэтигэр гднн ылла да, анарааыта, кини диэки хайыспакка, хаааыта эрэ саархай кырааскалааа онон-манан суураллан, чуоурдана хараартаабыт муостаны одуулаан турда. Кыыс сытыы кылыс бэйэтэ сыппаан, кута-срэ тостон, хоолдьуктуун хокуйан турарын крн, уол аына санаата. Аыннар да, хайыыр да кыаа суох буолан олордо. Онуоха эбии… Субу тгээ Кыыча, кннр чыычаахтар рдэригэр р туллук киирбитинии, бу кылаас иигэр олорор абырахтаах трк ыстааннаах, эин араастык ханньары барбыт саалаах, бураллыбыт тоолохтоох сатыын, сиидэс ырбаахылаах, ынах, саары этэрбэстээх оолортон барыларыттан уратытыйан кннэ. Томмот урут олус мааны да буолбатар, мэлдьи бэйэтигэр дьип-дьап
– Чэ кэпсээ, – бэрэссэдээтэллээччи кхснэн олорон соруйда.
Ити сааттан Кыыча хайдах эрэ соуйан “дьик” гынна. Туох лгэр тоуй, дьэбир сааный? Тыбыс-тымныынан саба биэрэн. Ахсынньы аам-даамыгар балаан халанын аппатан ылбыкка дылы. Ити Сэмэнчик саата ээ. Сэмэнчик Долгунуоп. Кини Кыычалыын биир курска рэнэр. Былырыын рээр гстк кмлннэрбитэ. Нуучча тылыгар ордук млтх этэ. Дьиибэрдэинэ “Кыычарыыс” диэн ааттыыр идэлээх. Ол бэйэтэ ити…
Кыыча йгэр ргэнэр санаа кылам гынан иэн умулунна. “Кыычарыыс”… Ол эйэргэии, дьээбэргэии барыта кылааска, рэх кэмигэр этэ. Онно студеннар эрэ этилэр. Манна – атын. Манна – ячейка. Манна кини бииргэ рэнэр студент эрэ буолбатах. Манна кини туох-ханнык иннинэ комсомолец. Ячейка рэнэр кылаас буолбатах, охсуууга, кыргыыыга биир санаалаахтар, биир идеялаахтар тмсбт сирдэрэ. Манна Сэмэнчик ол-бу быстах санаанан, билсиинэн буолбакка, идеянан, суос-соотох рдк идеянан эрэ салайтарыахтаах. Инньэ дии санаат, Кыыча бу тгээ инники олоо, дьылата быаарыллан эрэрин дьэкэтик йдн кэллэ. Ол йдбтттэн эбии долгуйан, туттардыын, тыллыын-стн бохсуллубут курдук буолла.
– Сааым уон аыым… 1904 сыллаахха трбтм… – кыыс бэйэтин уларыйбыт, кэиэирбит куолаын, атын кии саатын истэрдии, дьиктиргии ииттэ. Кмэйэ бтэйэ оон хаалбыкка, онон дороон тттэн нэиилэ кыбыллан тахсарга дылы. – Тыа оскуолатын бтэрбитим… дойдубар. Уонна техникума киирбитим… Билигин бу рэнэ сылдьабын… Иккис курска…
Уонна, тугу эбии этиэин булбакка, хокуйан турда.
– Бтт дуо? – бэрэссэдээтэл ыйытта.
– Бтэн…
– Трдгн кэпсээ. Аа кимий? Ийэ кимий? – ячейка сэкэрэтээрэ Арбаааап, быыта баттаталаан эрэрдии, саарда. – Ханна баалларый? Тугу гыналлар?
– Аам, ийэм дойдуларыгар олороллор…
– Баайдар дуо? – ким эрэ быа тэн ыйытта.
– Баайдар…
Ити тыл толору уулаах хоруу буомун эмискэ тл баттаабыт кэриэтэ буолла. Тоуйдук ньимийэн олорбут кылаас ол-бу ттттэн харса-хабыра суох ыйытыылар кутуллан бардылар:
– Хамначчыттаахтар дуо?
– Хамначчыттаахтар этэ…
– Аа кинээстээбитэ дуо?
– Кинээстээбит …
– Убайы ханнаный?
– Быаас Артемьевка холбоспут …
– р бандьыыкка дуо?
– Бандьыыкка…
– Ону тоо кистиигиний?
– Кистээбэппин…
– Ыйыттахха нэиилэ этэр уонна “кистээбэт” !
– Хомсомуолга албыннаан киирээри гынаын дуо?
– Табаарыстар, – диэбитинэн Чыычаахап, бэрэссэдээтэл тыл биэрэрин тулуйан кэтэспэккэ, ойон турда. – Аргыылаба трдн кистээн эрэр дуо? Кистээбэт. Кини ким-туох аалааын-ийэлээин бииги бары билэбит эбээт. Дьэ уонна хайдах кистиээй?
– Билбэппит буоллар, кистиэ этэ дуу?
– Кистиир кыаа суоуттан этэр дуо?
– Кыалаттан дуо?
– Ол син биир кистээбит тээ!
– Эиги миигин сыыа йдгт. Аргыылаба трдн кистиир санаата суох диэн этэбин мин, – Томмот быаара сатаата. – Онон кинини хомсомуолга албыннаан киирэ сатыыр диэн этэр сыыа.
– Албакаат кннэ дии! – ээлээх куолас тыл кыбытта.
– Мин “албакаат” буолбатахпын. Мэктиэлээччи киибин. Мин санаабар…
– Эн, онон-манан тумуннарбакка, быаччы эт, – кылаас ортотуттан хара бараан модороон сирэйдээх уол паартатын лакынаппытынан сулбу ыстанан турда. – Аргыылаба аата баай, тойон дуу, суох дуу? Сэбиэскэй былаас хаан ст дуу, суох дуу?
– Аргыылап –
баай, тойон, кинээс. Сэбиэскэй былаас ст. Мин ону мккэн эрэбин дуо?..– Барахсан хата ону мэлдьэспэт эбит дии! – били ээлээх куолас эмиэ быа тстэ.
– Эн миигин “барахсаннаама!” Миигинэн тиии кирин ыраастаныма! – Чыычаахап кыыыран иэн туттунна, тохтоон кылаас иин эргиччи крн кэбистэ. – Табаарыстар, тоо бииги наар Аргыылап туунан айдаарабыт? Бииги бгн комсомолга Аргыылап баайы ылар буолбатахпыт эбээт.
– Эн, арааа, Аргыылап баайы да комсомолга ылыа эбиккин!
– Бииги бгн Аргыылаба Кыыча туунан кэпсэтиэхтээхпит, – Томмот, репликаа хардарбакка, салгыы саарда. – Кини сайабылыанньатын дьллээбит…
– Аргыылап баай кыыын сайабылыанньатын! Ону умнума!
– Умнубаппын. Ол эрээри Кыыча Аргыылаба кимий? Кини биигини кытта бииргэ сэбиэскэй техникума рэнэр студентка. Кини аатыттан-ийэтиттэн трбт эрэ буруйдаах. Кыыча букатын аныгылыы, сэбиэскэйдии йдх-санаалаах кыыс. Политическай сайдыылаах. чгэйдик рэнэр. сс ксбтн сабырыйар диэххэ сп. Общественнай лээ актыыбынайдык кыттар. Ону ким да мэлдьэиэ суоа…
– Оччоо кылаассабай сыыан диэн наадата суох дуу?
– “Баайдар оолоро, бааалыста, кэлэн киири” диэн буоллаа дии!..
– Мин итинник эппэппин. Ол гынан баран…
– Чэ сп. Чыычаахап, олор, санааын сбн этти. йдтбт, – бэрэссэдээтэллээччи Томмоту тохтотон кэбистэ. – сс ким тыл этэр?
– Миэхэ ыйытыы баар, – кылаас аанын диэкиттэн хатан чакынас саа чааарыйда.
– Ыйыт, Томтоооп.
Чакынас саа иччитэ, киччэччи кыргыллыбыт тп-ткнк тблх, намыах лыксыгыр уол, туран бирээдьинэ курдаах ыстаанын ртэ тардынна.
– Аргыылаба, эн аалаах ийэин, убайгын эмиэ контралар диэтилэр. Ону эн бэйэ эмиэ мэлдьэспэккин. Оттон контралары бииги хайыах тустаахпытый? – уол тыастаахтык р сысыйан кэбистэ. – Бииги кинилэри сир сирэйиттэн имири сотуох тустаахпыт. Бука барыларын! Биири да ордорбокко!
– Саамай сп!
– Чахчы!
– Аргыылаба, арай эйигин контра ааын ыт диэтиннэр, – Томтоооп иннин диэки нрс гынна. – Оччоо хайыа этэй?
– Билбэппин… – Кыыча, хараын муостаттан араарбакка туран, ботугураата.
– Сп. Оттон ийэин? Арай ийэин ыт диэтиннэр?
– Суох! – кыыс кскэ илгистэн кэбистэ. – Суох!
– С-п! – уол эмиэ ыстаанын р тардынна. – Миэхэ дьэкэ. Бттм.
Чочумча кылаас иигэр эмиэ уу чуумпу буолан ылла.
– Уонна ыйытыы баар дуо? – диэтэ бэрэссэдээтэллээччи, олорбохтуу тэн баран. – Суох? Оччоо ким тыл этэр?
– Мин ситэри этиим эрэ… – Чыычаахап эмиэ турда. – Эиги, бука бааалыста, Аргыылаба Кыыча туунан дьллэи. Кини аатын туа туспа…
– Бииги да кини туунан буолбакка, ким туунан дьллээбитий? – сблээбэтэх саа иилиннэ. – Эн тускунан дуо? Эн тускунан да дьллэиэххэ баара.
– Манна ити Томтоооп “ааын ытыа этэ дуо?”, “ийэин ытыа этэ дуо?” диэн ыйытыыта, мин санаабар, олус… туох…
– Сыыа дуо?
– Олус… туох… быаччы… дуу… – Чыычаахап, сптх тылы булбакка, мух-мах буолла.
– Ол аата сыыа ыйыттаа дии? – диэн ыйыппытынан Томмоттуун кэккэлээ олорбут, гстк сууйуллан туртайбыт эргэ гимнастерканы кэтит санныгар тиирэ кэппит, модьу-таа крнээх уол, Филипп Лопатин, хаппаы арыйарын умнан, паартатын р ктхптнэн ойон турда. – Оттон, мин санаабар, олус сптх ыйытыы. Уот харахха тбээр ыйытыы. Билии тыааыннаах кэмэ итинник быаччы эрэ ыйытыллыах тустаах. Уонна онуоха туох да эгилитэ-бугулута суох эмиэ быаччы эппиэт бэриллиэхтээх. Онтон атын буолуон сатаммат. Ону биигиттэн быыы-майгы модьуйар. Бэйэит да санаан кр: рспблкэбитигэр кчмээй кннэр кэлэн эрэллэр. Бэппэлээйэп кыньараал р сэриилэрэ илинтэн аанаан иэллэр. Аны аыйах хонугунан бииги илиибитигэр саа тутан кыргыа барарбыт кэлиээ. Бэйэм чааым хайыы-йэ сайабылыанньа биэрэн турабын. Ити барыта кистэл буолбатах. Бары билэр суолбут. Дьэ маннык кытаанах кэмэ “сэбиэскэй былаас стн ытыа дуо?” диэн ыйытар тоо сатаныа суоун сбй? Итиэннэ стхтр бииги хаарыаннаах дьоммут хааннарын халыта турар кэмнэригэр “мин контраны ытыам суоа” дии турар киини хайдах хомсомуолга ылыахха сбй? Мин санаабар, бу Аргыылабаны хомсомуолга ылыахха дуу, суох дуу диэн дьллэиигэ мккр баар буолуон да сатаммат. Хамначчыттар, дьадаылар хара клннэрин супту уулаабыт баай-тойон ыаматын, бандьыыт балтын хомсомуолга саа тэбиитин саа да сиргэ адьас чугаатыа суохтаахпыт. Букатын!.. Оттон бу Чыычаахабы баай кыыыгар йн сйтэрбитин, кылаассабай сэргэин стэрбитин иин кытаанах эппиэккэ тардарга этэбин!