Ки?и биирдэ олорор

Испирдиэкэ кэпсээн истэин аайы эбии кыыыран, тырыттан хсэрэ эбии ннэнэн барда.

Валерий таырдьа тахсыбыта, харбыалаар хараа буолбут. Кинини куоракка гс кии билэр. Онон маннык кэмэ сылдьара ордук табыгастаах. Ити гынан гс киини билэрэ дааны Валерийга туалаамаары гынна быыылаах. Ньылхантан хоноругар: “Сорукпун элбэх эрэйэ суох толоруом, саха рэхтээх аймаа, сэниэ ттлэрэ бары, Пепеляев иэрин ииттэхтэринэ, р кт тхтэрэ, кинилэри тмэр, тэрийэр, салайар эрэ наада буолуо”, – дии санаабыта. Онтуката кпптн курдук буолбата. Саамай эрэммит, ааттарын ааттаан кэлбит дьоннорун суоллара сойбут: сорохторо хайыы-йэ тутуллан трибуналга сууттаммыттар, сорохтор куттанан хорооннорун иигэр кирийбиттэр. Испирдиэкэ курдук. Испирдиэкэ сибилигин да ньимийэн сытыах кии кыалаттан кмлсптэ буолара кстн турар. Оттон Валерий соччо бигэтик эрэммэтэр да, син, баар, бииэхэ холбоуохтара диэбит дьоно адьас чыха атын буолбуттар. Биир оннук кииэхэ, урут бэркэ билэр киитигэр, Испирдиэкэни ыыта сылдьыбыта. Оонньор клэн-салан мылаарыныырын быыыгар ол кииэхэ бииргэ рэммит доотторун санатарыгар Валерий аатын ахтан аарбыт. Онуоха анарааыта ойон туран уолугуттан харбаабыт: “Ол бандьыыт ханнаный? Билэин дуо? Эт! Сидьии саа уоугар туруоруохха наада!” Испирдиэкэ ити крстттэн бэркэ куттанан, киэ алдьанан тннбтэ.

Дьон й-санаата уларыйара тргэнэ срдээх эбит. Урут саарбахтааччылар гстэрэ билигин сэбиэскэй былааы туох да халбаа суох ылыммыттар. Саа былаас кинилэр эт-хаан былаастара буолбут. Ону кмскээннэр тиистэринэн-тыырахтарынан тх айыламмыттар. Иллэрээ сыллааыга диэри политикаа р-хараны араарбат, тойотторо дьаайбыттарын хоту с кэриэтэ сылдьар хамначчыттар, батараактар, харахтара аыллан, айахтааы атыппат араатар буолбуттар. Инньэ тртэхтэриттэн сэбиэскэй былааска дьулуспут, ол дьулууулара дьэ туолан рбт-ргйдбт курдуктар. Чэ кинилэр буоллуннар дааны. Кырдьыга, сэбиэскэй былаас быстыбыттар, дьадаылар былаастара буоллаа. Кыыыта баар: рэхтээх сахалар кыылга булгуччулаахтык холбоспуттара. Дьэ дьиибэ. рэхтээх дьоннор, урукку былаас эргийдэинэ, быдан чгэйдик олоруохтара суох этэ дуо? Билигин ити кумалааннары кытта тэнэстэхтэринэ холоон ннр-тлэнэр инилэр. Итиэннэ сатаатар кннр саата суох, кннр хонтуораа эрэ лэлии сырыттахтара дуу. Улуус улууу кэрийэ сылдьан, “сэбиэскэй былаас кмскэлигэр бс-бттн тмсэн, Пепеляев генерал сэриитин утары таас хайа кэриэтэ ньыгыллык туруоу! р сэриини нтрт!” диэн мунньах, араатар б. Тыа дьадаыта кинилэри итээйэр, кинилэри батыар эбит. Уонна дьон йн-санаатын бу бассабыыктар сахаа автономияны биэрэн кыайбыттар. Ханна да сырыт, дьон тылын баа наар: “Автономия… Автономия…” Дьэ сатабыллаах сатаналар. йэлээх сааын тухары кулут сылдьыбыт норуокка автономияны биэрэр диэн, кырдьык дааны, манан суол дуо? Ол эрээри ити билигин автономияны айхаллаан айааланааччы сорох сэниэ трттээх рэхтээхтэр кыайан тургутан йдбттр: бу птээх-астаах, баайдаах-дуоллаах аймах автономията буолбатах, кулут-кумалаан, хамначчыт, дьадаы автономията ээ! Бу биигини утары тууламмыт, биигини ээргэ аналлаах, кинилэри ннэрэргэ-ргйдтрг айыллыбыт автономия ээ! Ити билигин автономияны уруйдааччы рэхтээхтэр кэлин кээйиэхтэрэ ээ… Чэ сах сиэтин кинилэри!..

Валерий аппаны туораан, Советскай уулуссаа тахсан, хаамарын бытаарта. Бэйи, хайыах баайытай? Тииттээхэптэргэ таарыйар дуу, суох дуу? Ньукуус Тииттээхэп семинарияа рэнэр эрдэинэ Валерий биир саамай чугас дооро этэ. Оччотооуга политиканан дьарыктанар уолаттартан тэйэ туттара. Ол оннугар хата клээх, крдх-нардаах бэчэриикэлэргэ ктппэккэ сылдьара. Ньукуус аата Дьэримиэй Сдэрэбис, бухгалтер оонньор, Валерийы эмиэ сблрэ, дооругар кэллэинэ, бэрт эйээстик крср, ону-маны сээргээ сатыыр буолара. Уолаттар семинарияны бтэриэхтэриттэн биирдэ-иккитэ элэс крсн ааспыттара. Онно соччо тугу дааны ыаахтаан кэпсэппэтэллэр да, Ньукуус уларыйбыт быыыта биллибэт этэ. Уруккутунуу биир кэм клэ-сала сылдьара.

Ньукууу крср Валерий хаста да уулуссаа кэтээн баран табыллыбатаа. Уол мэлдьитин аргыстаах буолара. Ааастык лэтигэр тиийэрэ букатын сатаммат. Соуччу дьиэтигэр барыаын эмиэ дьулайар. Ол иин Испирдиэкэни чуната ыыппыта. Онтуката адьас тнэрини туойда дии. Ким билэр. Дьэримиэй оонньор сэбиэскэйдэртэн туох бэйэлээи сомсон оччо кытарбыт . Кырдьаас кии бэрт кыра ахсын соччо уларыйыа суоун сп этэ. Баар, кини Испирдиэкэ ыманаан ырдьаныырын абааы крн тнэри хайыспыта буолуо. Оннуга эмиэ сп. Хата чахчыта оннук ини. Ньукуус бэйэтэ эмиэ, кн, оонньууну туппут кии, кн сиилиир, бэл маанытык танары, хаалтыы баанары утарар бассабыыкка кубулуйбут ? Ньукууу тылга киллэрбит, илиигэ ылбыт кии элбэх дьон йгэр-санаатыгар тиийиэх этэ: кини билэрэ-крр, дооро-атаа гс буолуохтаах. Бу курдук барыттан бары куттана-дьиксинэ, сэрэхэчийэ сырыттахха, соругу толорбокко чоро соотох туран хаалыахха сп. Кэбис, хоргус акаары тылын истимиэххэ. Сылдьыахха!..

Валерий бэркэ билэр дьиэтин халанын тутааын харбыаласта. Тарта. Хатааыннаах. Тосуйда.

– Киминий? – кыыс оо саата иилиннэ.

– Мин… мин… – диэтэ Валерий быаарыыта суохтук. – Ньукуус баар дуо?

– Суох.

Валерий, турбахтыы тээт, иккиин тосуйда.

– Кимиэхэ наадалааххыный? – чочумча буолан баран кырдьаас куолас кнээтэ. Дьэримиэй оонньор куолаа.

– Ньукууска.

Тимир крчк тыааата. Валерий тымныы туманын брнэн иирдьэ атыллаата.

– Дорооболору.

– Дорообо… – оонньор тоуй соустук хардарда уонна киирбит кии диэки с гынна да, сыа чмэчи барыарбах сырдыгар кимин-хайатын кыайан билбэтэ.

– Дьэримиэй Сдэрэбис, билбэти дуу? Эиги чэйгитин элбэхтэ испит буолуохтаах этим, – Валерий тлгн уулаах уаат рдгэр уурда, сирэйин тууна бааммыт саалын аллара тарта уонна дьиэлээх оонньор “сыгынньахтан” диэн этэрин, иирдьэ ыырарын ктэн биир сиргэ тэпсэнээтэ.

– Эн… Бэлиэрий… Аргыылап… эбиккин дуу?

Оонньор ыалдьыт кэллэ диэн сэээрбитэ, сэргэхсийбитэ биллибэтэ, хаччаай тбтн сууралана-сууралана, хатыыр, рдк бэйэтэ сх-схтэринэн ллэн, хос тэн акыллан турда.

– Мин-мин… – Валерий рсптт хардарда.

– Бу… хаан кэлли?

– Аыйах хонно.

– Хантан?

– Ууортан, – Валерий илин истиэнэ диэки сапсыйда.

– Ууортан хантан?

Валерий оонньор тоуй, хатыылаах, ону ааан хаыс дьнн, дьиэтин тас ааныгар туруоран эрэн доппуруостааынын барытын атыыраата. “Испирдиэкэ баайы бу сырыыга, арааа, кырдьыгы эппит эбит”, – дии санаата. Ол да буоллар, ууга тэн эрэр кии оттон тутуарыныы, баар, бу Дьэримиэй сэрэнэр дьнэ буолаарай, устунан ирэн-хорон бараарай диэн эрэкэдийэн, аала сатыы-сатыы мичээрдээбитин кубулуппата.

– Дойдубуттан.

– ы… Быаас Артыамыйапка холбоспут сурахтааы дии. Ол баайы эмиэ дойдутугар эргиллэн кэллэ дуо?

Валерий, туох диэн хардарыан билбэккэ, кхсн этитэн эрэ кэбистэ. “Эчи, мин кимиэхэ-туохха холбоспутум кии ахсыгар ииллэн тэн!” – диэн иигэр кыыйан кыбдьырынна. Итиччэ сирэй-харах астаран туран мэлдьэиэин сатамньыта суохха дылы. Биитэр “Артемьев дойдутугар саа тннн иэр, генерал баылыктаах халы армияны илдьэ” диэин оонньоро ол сурахтан рэн нт т суох быыылаах.

– Эн баччааа диэри йдммккн бандьыыттаан сарайа сылдьаын дуу? – Дьэримиэй сс лаппыйан ыйытта. Булдун рдгэр субу саба тээри гыммыт модьу атах курдук икки акымалын хамнаппахтаата.

Ити ыйытыыттан били Валерий сирэйигэр томут мичээр стэ оуста.

– Ньукууска наадалаах этим. Баар дуо? – диэтэ Валерий хап-сабар, бу трэккэй кэпсэтиини уурата охсуон бааран.

– Ол туох наадалааххыный?

– Крсм, кэпсэтиэм этэ.

– Крсн тугу кэпсэтиэ этэй?

– Кннр… оттон…

– “Кннр” тугу? – оонньор куолаа кытаатан барда.

Валерий оонньор маннык дьарымталаахтык саарарын бу аан манай ииттэ. Урут, семинарияа рэнэ сылдьан, кини Дьэримиэйи наар “тукаларыам”, “сэгэрдэриэм” диэн унаарыччы саарбыт намыын, сымнаас оонньор курдук саныыра. Валерий оонньорго ити харсаах тылларыгар сс ордук харсаах тылларынан хоруйдуоун, кини дьарыйар саатыгар сс ордук кстээх дьарымталаах саанан хардарыаын баарда да, билигин кинини кыыырдара букатын сатамматын, ол куаан дьайынаах буолуоун йдн, сымыаын быа ытырбахтаата.

– Бииргэ рэммит дьон этибит дии. Онон…

– “Оо сааскытын санаыаххыт” этэ, ээ? Сымыйаны лахсыйа турума. Эн тоо манна харааны сырайданан кэлбиккин сэрэйбэтэ буолуо диигин дуо? – Дьэримиэй ллбт схтэрэ кн, акыллыбыт бэйэтэ чинэйэ тэргэ дылы гынна. – Ньукууска суох. Уонна чой мэйиигэр сппэттик хатаа: кини эйиэхэ мэлдьи суох буолуо. Эн кинини букатын умун. Эиги икки суолгут – туспа! Оттон билигин тлг бу сытар, аан ити баар – самантан киэр буол!

Валерий абатыттан салалас илиитин тлгэр уунна. Ол илиитэ бэйэтэ да йдбтнэн сутурукка кубулуйан эрэрин бэлиэтии крн, тарбахтарын сараччы тута оуста. Оонньору кулгаах тааска чаылыннаран тнэрэн тэриэн бааран кычыгыламмыт илиитин тлгэр батары баттаата уонна ааттаар, эккэлэс куолаынан аргыый ботугураата:

– Дьэримиэй оонньор, мин эиэхэ хаан дааны куааны оорбутум суоа… Эн да миэхэ…

– Сп… Сп… Сибилигин дьгэлийэ эрэ оус. Эн манна сылдьыбатаы, мин эйигин крбтм буоллун. Ньукууу эрэ тыытыма. Ньукууу эрэ онно-манна срм. Кинини уккуйар сураххын истиэм да – тн ктмэ. Кырдьаас дии санаама: тыыынан иэстиэм.

Бырастыыта-бырааайа суох халан “лип” гынна.

Валерий абарбытын омунугар, тыаыам диэн сэрэнэрин умнан, олбуор кэлииккэтин аанын тэбэн саайбыта лаыгырыы тстэ. Олбуортан ойон таыста. Кыыыта-абата кыынньан, уулуссанан сандаарбыт тннк диэки сутуругунан дугдуруйа-дугдуруйа, бабыгыраата: