Ки?и биирдэ олорор

Ити итинэн бтэн хаалбыта буоллар, баар, кэлин умнуллан барыах этэ. Кии киини омнуолаан биитэр сблээн ылара кэмнээх . Онтука ксэ улахан, дири иэйиигэ кубулуйбакка, кн-дьыл тумарыгар стэн-оон барааччы. Кыычалаах Томмот сыыаннара эмиэ оннук дьылаланыах эбитэ дуу, скт… арай били сааскы сааан кэрдиитигэр тахсыбатыннар? Ким билэр… Барыта тбэлтэ курдук. Кии олоо диэн, баар, тбэлтэттэн тбэлтэлэр ситимнэиилэрэ буолуо. Эбэтэр ити бииги тбэлтэ диэн ааттыырбыт дьиэр тбэлтэ ааттамматтара, хайаан да мччрйбэккэ буолуохтаах суоллар эбиттэрэ дуу? Чэ хайата да син биир…

Саас этэ. Бтн курсунан Кэкэмэлиир суолунан тахсыбыттара. Хаар харааран, мутукча саардыы тыллан турара. Дири аппалар тгэхтэригэр эрэ хаар тобоо, куобах тириитин тырыта тыытан ыан кэбиспиттии, онно-манна туртайара. Кыыдааннаах кыын кэнниттэн куораттан саа таыстахха, хара тыа тбн туймаардар дыргыл сыта сытыытын, минньигэин, чгэйин эриэхсит! Итиэннэ куораты тулалыыр бэс чагдаа холуйдахха, тиит ойуур эчи сымнааын, эчи намылхайын!

Сааан кэрдиитигэр араарсыыга Кыыча эмиэ били блх уолаттары, кыргыттары кытта тбэспитэ. Кырбанналлар, “комсомол барышнята” диэн хомуруйдаллар дааны, ол уолаттар кыыы бэйэлэриттэн араарыахтарын баарбаттар этэ. Итиэннэ т да “барышнята” аатырдар, Томмоттоох Кыыча икки ардылара ырааын харахтаах дьон ама крллр буоллаа дии. Дьэ ол курдук кыыс кинилэри кытта лэлээ сырыппыта. Аттыларыгар Томмоттоох лэлииллэрэ. Кыычалаах биир срдээх баараай тиити охторорго быаарбыттара. Икки уол эрбээбитэ. Кыыс с уоллуун тугу эрэ суолтата суоу сэлээ турбуттара. Тиит эрбэнэн охтуо ыраахха дылыта. Онтон… ыарахана бэрдиттэн инэри баттаан эрдэлээбитэ дуу, эрбээччи уолаттар эмискэ: “Тиит суулла-а!” – диэн хайа барбыттара. Кыыча аттыгар турбут уолаттар крх бэтэрээ ттнэ туора ыстаммыттара. Кыыс, соуйан буолуо, даллайан туран хаалбыта. рдгэр халлааны клктр аарыма тиит иээйэн эрэрин крдр да, атаа сиргэ хам сыстыбыкка дылыта. “Бттм…” – диэн оччо чуолкайа суох, дк-бадык санаа тбтгэр кылам гыммыта. Кмскэннээ буолан, хараын быа симмитэ. Онтон биирдэ йднн кэлбитэ: сирэйинэн отон угар умса тэн сытар этэ. Хайдах буолан манна сытарын, хаан манна охтубутун билбэтэ. Тиит сиргэ барчаланар тыаын дааны истибэтээ. “Хайдах хайдаый?” – диэн дьиктиргээн кэннин хайыспыта. Тиит сууллан мутуктара адаарыйан сытара. Кыыс кэнниттэн мутуктар быыстарыттан Томмот туран эрэрэ. Ааар атаынан ктэнэн иэн сирэйин куааннык туттан ылбыта.

– Хайа, хайдаххыный? – диэбитэ кини кыыс аттыгар кэлэн, р тардаары илиитин уунан туран.

– Хайдах да буолбатахпын…

Кыыча тоо эрэ илиитин биэрбэтээ: урукку охсураланар гэинэн эбитэ дуу?

Уол саата суох лэлиир сирин диэки доолонуу турбута.

Кыргыттар саба сырсан кэлбиттэрэ. уу-аа буолбуттара. Сааран-иэрэн кбхтэспиттэрэ. Кыыча туох-ханнык буолбутун онно эрэ йдбтэ: Томмот, хаыыны истэн, сууллан эрэр тиит анныгар кыыс турарын крбт уонна ыстанан кэлэн бтн бэйэтин ыараханынан кыыы киэр тнэри анньыбытынан охтон тспт. Инньэ гынан Кыыча тыыннаах ордубут, бэл биир да мутукка таарыйтарбатах этэ. Ону йдн, бтэр бпптн, алдьархай этээ тумнубутун кэннэ кыыс дьэ куттаммыта: оо, л да сыспыт эбит. Томмот быыаабатаа буоллар, билигин кини ити мас анныгар илдьи баттатан сытыах эбит. Уол арыычча, чыпчылыйыы тгэнэ хойутаан ыстаммыта буоллар, кыайан рлл суох этэ, иккиэн л этилэр. Били сэргэ турбут “мааны” уолаттар киниэхэ кыаллыбатахтар, тыыннарын куоттарбыттар. Томмот буоллаына бэйэтэ да лрн кэрэйбэтэх. Онуоха баыыбалаан махтаныахтааар му сатаатар илиитин уунан “абыраабата”. Оо, дьэ дууа… Кыыча сирэйин саба туттубутунан ччкк олоро тэн ытаан барбыта: хойутаабыт кутталыттан, бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэнэн…

Сарсыныгар Кыыча уруок кэнниттэн таырдьа Томмоту кпптэ. Уол тахсан быстыбатаа. Кыыс р турбута. Кн араа мыраан араыгар дугунуута уол дьэ кстбтэ.

– Томмот… – Кыыча уолу ааан истэинэ аргыый ыырбыта.

Уол кини диэки дьиктиргээбиттии крбтэ. Эмиэ хаыс харданы ылыам диэбитэ дуу, тугу да саарбатаа.

– р да буоллу… – диэбитэ кыыс.

– Ол… мааыаттан манна тураын дуо? – уол буруйдаммыттыы ыйыппыта.

– Мааыаттан…

– сс сотору бттбт дии. Мунньахтаатахпытына, тэ тиийдэхпитинэ да клбт.

– Мин син биир ктм этэ.

Уол соуйан кыыс сирэйин кр тсптэ.

Аргыстаан дьиэлэрин диэки хаампыттара. Балачча р саата суох испиттэрэ. Полевой уулуссаттан туораан Кыыл Армия уулуссатыгар киирбиттэрэ. Кыыс дьиэтигэр тиийэрэ, арахсаллара чугааабыта.

– Томмот, баыыба… – диэбитэ Кыыча, атаын тумсун крн иэн.

– Туох иин?

– Бээээи…

– Ээ-э! Кэтээн сордоон, баыыбаа син тигистэ дии саныыгын дуо?

– Суох! – кыыс тбтн кскэ илгистибитинэн тохтуу тсптэ. – Инньэ диэбэппин. Диэм да суоа. Урут да инньэ дии санаабат этим.

– Инньэ диэбити дии. йдгн дуо?

– Ол бэйэм… акаарылаан…

– Чэ баыыбаар баыыба.

Эмиэ балачча сыыа-халты крс турбуттара.

– Томмот, эн…

– Мин?.. – диэбитэ уол, ктэн турбахтыы тэн баран.

– Эн… эн… чгэйгин.

Инньэ диэт, Кыыча уулусса устун срэ турбута.

“чгэйгин…” Кыыча Томмокко сбл саныырын туунан балтараа сыл устатыгар эппит тыла суос-соотох ити этэ. Бу крс кэнниттэн сыл ааарыттан ордук кэм ааспыта да, бэйэ-бэйэлэрин сыыаннарыгар хабааннаах атын биир дааны тылы уол Кыычаттан истибэтээ. Томмот дааны ол туунан трт тыл быктарбатаа. Баар, ити тылы кини улахаа уурбатаа, алдьархайтан быыаттарбыт кыыс махталын эрэ курдук санаабыта буолуо… Ол эрээри Кыыча бтэйдии сэрэйэрэ уол сблрн. Сблрн эрэ да буолбатах, тап… Чэ кэбис. Ол туа туспа. Ити, баар, кини алас йдблэ буолуо. Кыыча бигэтик эрэнэрэ: Томмот кинини ханнык дааны кытаанах тбэлтээ тэн биэрбэтигэр. Томмоту адьас саарбаа суох итээйиэххэ сп этэ. Комсомолга ылы диэн сайабылыанньатын Кыыча ол да иин, уолу итээйэн, биэрбитэ. Аккаастыахтара диэн дьиксиннэр да, итээйбитэ. Кыыча санаатыгар, Томмот хаан да сыыспат этэ. Барыта кини эппитин курдук тахсан иэрэ. Арай бу тбэлтээ алааабыта…

Оннук. Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин хайдах санаалларын туунан ити суос-соотох тыл этиллибитэ. Оо, оттон кинилэр т лгэр г кэпсэттилэр этэй ити киээттэн ыла? рэхтэрин, доотторун, учууталларын тустарынан. Саамай кылаабынайа, политика туунан. Хас сээргэии политзанятие, оттон Томмот пропагандист курдуга. Быата, кини Кыыча штатнай, личнэй пропагандиа этэ. Атын уопсай рэх ттгэр сороор баыйтардар дааны, уол политикаа киниттэн быдан киэ, дири билиилэээ. Томмот бастакы кннэргэ советскай техникум студентката йдэр бэрт судургу суоллартан саалаабыта. Ону истэ сатаан баран, Кыыча клбтэ:

– Томмот, баай баттала куаанын, кии киини клннрэ тктэритин, аан дойду быйаын лэ айарын, ол быйаы лэ киитэ бэйэтэ туаныахтааын, кл, тэ быраап, советскай былаас чгэйин миэхэ оскуолаа, техникума гстк рэппиттэрэ. Ити ханнык баарар чиэинэй кии ылыныахтаах, толоруохтаах суоллара. Мин эмиэ итини бтннтн ис срэхпиттэн ылынабын. Трт саарбаалаама!

Уол итээтэ сатыыр суоллара кырдьык олус судургуларыттан бэйэтэ дааны сонньуйбута. Дьэ ити кэнниттэн сааламмыта дьинээх политическай оскуола. Брошюралар, кинигэлэр, томнар. Мккрдэр. Цитаталар, цитаталар… Кыыча билии политическай сайдыытыгар Томмот оруола туохтан да улахан. Кини суоа буоллар, хайдах-хайдах буолуо этэй? Ол эрээри… кини хайдах суох буолуой?.. Кини баар. Кини мэлдьитин баар… Кини суох буолуон сатаммат… Кини…

Кыыс ытыырыттан, санаатыттан сылайда. Сыара айаныгар бигэнэн улам нухарыйан барда…

Кыыча т р утуйбутун билбэтэ. Эмискэ хараын аа тстэ. Кини, тээн дуу биитэр нухарыйа сытан кннр санаатыгар дуу, Томмоту крд. Хомойбут, хоргуппут, кэлэйбит Томмоту. Кини хайдах ити туунан санаабатаа эбитэй? Уол бгн, сарсын Кыыча дойдулаабытын истиэ эбээт уонна туох дии саныаай? “Суонда киирэн миигин кнэн тааарбытын хантан билиээй? Ыллам ону киниэхэ эппэтэх баайыта ини. Миигин крээбит диэн ама итээйиэ дуо? Мин куораттан барыахпын, кинилэртэн, балыыатааы ыарыахтарбыттан арахсыахпын баарбатахпын кини билиэ суоа. Айахпар блээх кэлгиллэн айаннаабыппын да билиэ суоа. Оччоо итээйиминэ хайыаай? Оо, иэдээн да эбит! Туох баарар буоллун, кини эрэ итээйбэтэр, кини эрэ миигиттэн хоргуппатар ньии! Бу туох лгэр аана суох алдьархайай! Суонда, били урут мин таптыыр Суондам, иэдээн бн тэрийсэн, мин кэскилбин нт тэпсиэн, мин ыраас ааппын хараардыан, миэхэ дьон итээллэрин тнэрсэн баран, ити кхс бгдьллн иэр дии. Оо, дьон, санааыт тоо бачча харата, хараата срэй, срэххит тоо бачча дьэбирэ, тымныыта бэрдэй! Оо, абакка да буолар эбит! Туох истиэ-кр баарай?”

Кыыча кэлгиэлээх атаынан, трллэ тэн баран, нксллбт кхс тэптэ. Суонда соуйан эргиллэ биэрдэ. Кыыс онно крбтэ: Суонда икки хараа дьолтойо испит, эттээх иэдэинэн дьэкир таммахтар субуспуттар. Бу айан киниэхэ дааны чэпчэкитик тиксибэтэх, суолу быа ытыы испит быыылаах. Ону крн, кыыс срээ “атый” гынна.

Суонда, ытыы олорорун йдн, сиэинэн сирэйин туора-маары сотунна. Кыыча мхсн тиргилиннэ. Суонда атын тохтотто, бобуосканы йд. Кыыс хараынан “ср!” диэн крдст. Крд дуо – модьуйда. Суонда туран кыыс айаын босхолоото, кэлгиэтин срдэ. Кыыча дэлби томут эбит: срллэн олороот титирээн дьигиийдэ. Кыыы кн хайыы-йэ киээрбит. Хара тыа суолунан иэллэр эбит.

– Ха… хан…на… кэл…либит?.. Бу Мэл… дьэхси дуо?

Суонда тохос гынна.

“Ырааппыппыт дааны…” – дии санаата кыыс.

– Суон…таа… Тннх… Куо…ракка… рэниэм… Доотторбор… Абыраа, тннх… Суон…таа!..

Суонда тбтн илгииннэ.

– Суонтаа, тннххэниий!.. Аын даа!..

Суонда сс кскэ илгииннэ.

Аккаас. Булгуччулаах аккаас. Суонда хаан дааны эппит тылын кэспэтин Кыыча билэр. Кини тойонугар Аргыылапка кыыскын тааарыам диэн эрэннэрбит буоллун да, ону толорор. Тылын толорбокко хаалларыан кэриэтин л. Ону ааан кыыс кини хараар сс атын санааны аахта: “Эн кыраын. Эйиэхэ туох чгэйин бэйэ да билбэккин. Ону аа билэр. Эн куоракка хаалары куаан, дьиээр тахсары ордук. Эн миигин мн эрээри, мин эйиэхэ тн баарабын”. Хайдах да элэ-была тылы этэн Суонда санаатын тттр хайыыннарар кыах суох.