Ки?и биирдэ олорор

Суонда дьиэттэн умса туттан сири крбтнэн тахсан сыаратыгар кхснэн буолан олорбута. Ол курдук, кии баар диэн кэннин диэки хайыспакка, сыара сыааын анныгар сыыйыллар суолу одуулаан нксллэн иэр.

Хатыыстаах арыытын ааан эрдэхтэринэ икки аттаах, саалаах кии ойутан кэллилэр.

– Тохтоо! Ханна барды? – ыыыр рдттэн тоон брбт эдэр саха уола ыйытта.

Суонда саата суох илиитин хоонньугар укта.

– Тоо саарбаккын? Ычча-ычча, тргэнник!

Суонда кумааыны хостоон уунна.

– Ээ, рпкм таааын киллэрбит, – уол кумааыны аргыыгар, бар курдук кыыл тнэн саба ммт сирэйдээх нуучча киитигэр, уунна. – Бобуоскаар тугуй? Кии дуо? Кимий?

Суонда саата суох кэннин диэки сапсыйан кэбистэ.

– Баатыгарын, тыла суох дуу? – саха уола бинтиэпкэ тимиринэн бобуоска сабыытын арыйа тарта. – ы, дьахтар сытар. Ыарыах дуо? Ньомуой ктр дуу, таас дьлэй дуу? Чэ-чэ, бар. Мэ, кумааыгын ыл.

Кыыча, соуйбучча дуу биитэр сс тугу эрэ кппччэ дуу ньимийэн сытан баран, бобуоска сабыыта саба тсптгэр эрэ йднн, ыырана-ыырана, мхсн тиргиллимэхтээтэ да, аттар туйахтара сыара кэннин диэки лаыгыраа турдулар. Аатын ытарча илиититтэн тл ктр бэртээхэй тбэлтэни – тиэх эрэлин мчч туппутуттан кыыйан, кыыс эмиэ уйа-кэйэ суох ытаан барда. Аны кинини туох да быыаабат. Этэргэ дылы, кмскэтэрэ эрэ кмскэтин уута, харыстатара эрэ хараын уута хаалла…

Аллаах ат рс килэ суолун устун ууоргу кытылы туаайбытынан айаннаан халыытта. Иннилэрин диэки дьулуруйан иэн тымныы модун илиитин кйэ туппутугар эмискэ хам тоон хаалбыт кыдьымах муустар бачымахтааллар. Т да рс тгэр хамнаабаттык эпсэри томуттарын иин ол муустар рт ттлэрин хоту диэки арыый иээччи анньыбыт киэптэригэр инники диэки дьулусханнаах айан тыына биллэр. рс киэ гэр харах ыларын тухары ыга симсибит кыдьымах, халы хаар суораны рдгэр саба тардынан, нуктуу таалбыкка дылы. Ол нуктуу туран, билигин т да чымараан тымныы ыга ылан букатыннаахтык тойорообут курдук туттубутун иин, кыыдааннаах кыын самаан сааынан хайаан да солбуллуоун, кмл клмэх кгэр ктхтрн, ылыбырайар ыраас срккэ сктэрэн, эмиэ инники, инники кылбаыйа устар кэмэ кэлиэин тргэ дылы. Ханнык да бэйэлээх чысхаан тымныы, хараа тн, ытыллар буура ол кэм кэлэрин тохтотор, уталытар кыаа суох!

Суонда кыыс атаа дьигиниириттэн кэм да ытыы сытарын биллэ. Кини, инэх гынан, кымньыытын уунан, бобуоска сабыытын э бырахта. Барахсан сатаатар ыраас салгынынан сайа тыыннын, аан дайдытын анаардын. Аынары билбэт муус срэхтээх ктр диэн кэлэйэн сытаахтаатаа. Суонда нксйбт кхсн иигэр санаа б кймстн кыынньа иэрин билээхтээбэт. Ити гынан баран Кыычаны Суонда курдук ис срэиттэн аынар, харыстыыр, киниэхэ тн баарар кии ийэтиттэн ураты атын ким да суоа чахчы. Бу кн сиригэр трн Суонда саамай таптыыр киитэ – Кыыча. Трппт кии дааны оотун бу курдук кскэ таптыыра аыйах буолуо.

Суонда Кыычаа быыкайкаан иккилээх-стээх сэрбэкэчийбит кыысчаан эрдэиттэн ылларбыта. Кии да кииэхэ убанар буолар эбит этэ. Кыысчаан, йнэн да буолбатар, уйулатынан, срэинэн ону билэргэ дылыта. Суонда лэтиттэн босхолонон таырдьаттан киирэн оох аттыгар аргынньахтаатын да, кыысчаан сонно срэн татыгырайан кэлэн моонньугар иилистэ тэрэ итиэннэ араастаан ктхтрн-сктэрэн лбрйбтнэн барара. Ол лбрттэрэ олорон, Суонда кыысчааны дьонтон кистээн сыллаан ылара. Кини саамай улахан манньата диэн ол этэ. Ити туугар кини т да лгэр эрэйи кррн, ыар лэни лэлиирин, тоорун-хатарын кэрэйбэтэ. Кыысчаан тааыттан, сахсайбыт баттахтаах тбтттэн, быыкайкаан ытыыттан аыйбыт т срэххэ сайа охсон киирэр сытыы сытын эирийдэинэ кини барытын умна тэрэ: хамначчыт трбт аналын, уруккутун, хойуккутун…

Суонда таараа андаайыа этэ: трппт аата кыыын хараын далыгар киллэрдэинэ эрэ саныыр быыылааа. Оттон кини мэлдьи саныыра: тнн-кнн… Тн тээн кинини кытта тэбис-тээ оонньуура. Арыт кыыс алдьархайга тбэстэинэ быыыы сатаан ийэ-хара клнэ саккыраан ууктара. Кнс туохтан эмэ хомойдор, туоххаыйдар эрэ Кыычаны саныы тэрэ. Оччоо хараа сырдаан, кхс кэээн кэлэрэ. Хантан эмэ ыраахтан тнннэинэ, балаан иигэр кыыы хараынан крдбтнэн киирэрэ. Кыыча барахсан, кинини крт: “Оо, Суон-таа… Иэхэй! Иэхэй!..” – диэн чакынаабытынан бу утары срэн далларыйан кэлэн атаын кууа тэрэ. Суонда ханна эмэ сырыттаына кистээн кэии аалар идэлэээ. Онтукатын оотугар эмиэ дьон крбтгэр биэрэрэ. Кыысчаан барахсан ону кистиир наадатын букатын йдбт этэ. Биирдэ Суонда тойонунаан ыаллыы нэилиэк баайыгар ыалдьыттаабыттара. Онно аыы олорон, кини биир тооромос саахары айаар илдьибитэ буолан иэн сиэбигэр тэрбитэ. Сарсыныгар онтукатын сиэбин кириттэн ыраастаан рбэхтии, имэрийэ тэн баран Кыычатыгар биэрбитэ. Кыысчаан ону кмллээн кучугурата сылдьан: “Суонтаа миэхэ саахар биэртэ-э…” – диэн айдаараахтаабыта. Аата саахары былдьаан ылан ооххо бырахпыта: “Пахай, бу хара балах кирдээи айаххар уктаын дуо! Ооо ону-маны биэрбэт буолу!” Кыыча онуоха ытаан айдааран турбатах дуо! Эин араас улахан кууок саа саахары аалан лтэ сатаабыттара. Кыысчаан онтукаларын крн да баарбатаа. Биир кэм ытыы-ытыы ооххо талаара: “Суонтаа саахарын аалы!.. Суонтаа саахарын аалы!..” Оннук…

Барахсан кмскээ диибин диэн. Аргыылап былыр биирдэ от тиэйэр саа хатыс т сыараа алас сгэ биитигэр тбээн быа ыстаммытыгар кыыырбыта, Суонданы нт ыххайбыта: “Тугу да харыстаабаккын! Хараы тээ ыстаммыта дуо? Тоо крбтххнй?!” Суонда аарынан тыл быктарыа баара дуо, саата суох буруйданан умса крн турдаа дии. Онуоха Кыыча срэн туотарыйан кэлбэтэх дуо! Кэлэн, Суонданы илиититтэн харбаабытынан аатыттан быыыы тсптэ уонна, быыкайкаан атаын сыыынан дибдигирии-дибдигирии, умайыктаммыта: “Суонтааны эн ммэ! Эн кргйдээмэ! Мин Суонтаам. Эйиэнэ буолбатах. Мин Суонтаам! Мин кырбатыам суоа! Эн киэр бар!” Оо, онно сыччыый сыыа кыыыран чорбойбут уоун, уоттаммыт хараын! Бэл улуус бтннтэ куттанан утары крбт Аргыылаба соуйан ах баран чыпчылыныы турбута. Суонда сонно таырдьа ыстаммыта уонна, уйадыйан, айманан, кыс мас кэтээр саан олорон ытаабыта…

Ол бэйэтэ бу билигин Кыычата барахсаны хараын уутунан сууннаран тиэйэн иэр. Кини атын хайыыр да кыаа суох. Тойоно оннук дьаайбыта. Ону толордоуна эрэ сатанар.

Суонда уончалаах уолчаан эрдэинэ аата-ийэтэ лн тгрк тулаайах хаалыаыттан Аргыылап илии-атах киитэ буолбута. Онтон ыла бу орто дойдуга эр таарата, рдк суута, муур тойоно – Аргыылап. йдрн тухары наар кини лэтин лэлиир, мэлдьи кини дьаалын толорор. Оо эрдэиттэн оонньор буолара чугаыар диэри кини биирдэ дааны тойонун тылын быа гына илик, кини дьаалын биирдэ эмэ кэспит аньыыта суох. Онон Аргыылап кинини таас хайа кэриэтэ эрэнэр, кинини муура суох итээйэр. Итиэннэ Суонда тойонум миигин куааннык тутар диэн сэргиэн эмиэ сатаммат. Кини атын баайдар хамначчыттара быстан-ойдон, дьдьэйэн-дьаарайан, илбирийэн сылдьалларын крр. Аыахтарын астара, таныахтарын таастара суох буолар. Суонда билиитэ куртаа кураанахсыйа, санна килэйэ илик. Ол эрээри Аргыылап ама кинини биир оойор айаар аатыа суоа дуу? Суонда саллар сааыгар лэ бн лэлээтэ ахан. лэлэтиэхтэрин баардахтарына, оннооор клр оуун хадаалыыллар. Суонда лэтэ айаын уон, сс тгл бктр ини. Аргыылап биир таммаы кумахха куппатах обургу буолуо. Оо, обот, исэ баас чааынан баардыы кырдьаас. Барыырарын туугар кими дааны хаанынан ытатарын, ыал устун ыытарын кэрэйбэт кии. Чэ ол кини эрэ да буолуо дуо: бэйэ бэйэни торон бр кэриэтэ хадьыктаыы бу орто дойду адьыната быыылаах. Ким кстээх, ким птээх, ким сытыы тиистээх – ол быраап. К, б, тиии дааны Аргыылапка айыы таара биэрэ тспт ахан…

Онон хамначчыппын диэн сэргиэи кэрэгэйгэ дылы. Оттон ол Суонда йэтин-сааын тухары бэйэтэ анал алаа дьиэлэммэтээ, аал уоту оттубатаа, хотун ойох хоонньун билбэтээ, тртр оону тлклбт, иитэр сн крлээбэтээ, наар баай ыал холумтанын кэтээн ааардас аналламмыта дьылата, ыйааа оннук буоллаа дии. Ону хайыа баарай.

Аыйах сылтан бэттэх аан дойду атыйахтаах уулуу айманна. “Кыылбыт”, “рмт” дээ-дээ, саа тута-тута р-танары субуллаллар. Хаан б тоунна, тыын б быынна. Кии лр диэн аны кумаар лрн кэриэтэ буолла. Хайалара чгэйин, хайалара куаанын туох да билбэт. Араатардаатахтарына хайаларын да айахтарыттан кх от нэр. “Мин куааммын” диэччи сс ск илик быыылаах. Ким кырдьыгын, ким сымыйатын Суонда билбэт, ону быаарарыгар й да тиийбэт ини. Итиэннэ биир тт наар чгэйэ биитэр наар куаана эмиэ саарбах. Кыыллар дьадаылары кмскээн кыргыабыт дииллэр эрээри, дьадаылара р буолан эмиэ сарахачыа сылдьаллар ээ. Кмскэттэрэр дьон тоо р буолуохтара эбитэй? Суонда билиитэ саллаат буолан сарайбыт баайы кр илик. Баайы кэм хамандыыр, тойон буолар биитэр, сааран салайан кэбиэ-кэбиэ, клккэ тэн дьиэтигэр олорор. Баайы хаан да бэйэтэ сэриилэспэт, хамначчыттарынан сэриилэиннэрэр. Оннук-оннук… Чэ крлээтиннэр. Суонданы эрэ тыыппатыннар. Кини билиитэ рэ да, кыылга да кыттыар санаата суох. Кыттыыа да суоа. Туоун харыстаан саа тутан салланыаай? Туора кии киэнигэр эмиэ умсугуйбат. Атын кии тыыныгар туруохтааар бачча сааыгар диэри биир эмэ ктр-срэр тыыныгар да турбута суох. Саханы сааыт, булчут дииллэр дааны, кини саа чыыбыын тл тарда илик. Икки быччыын лэтиттэн атыны билбэт. Билбэтэ ордук! Аргыылап дааны кинини бэйэтиттэн араарбат санаалаах. Сатаатар эрэ! Тойоно туох чгэйин, туох ордугун, туох барыстааын билэрэ буолуо. Алаыа суоа. Кини баччааа диэри тугу эмэ алааан сыыа туттубутун, ночоотурбутун, хотторбутун Суонда йдбт. Кэм кини тмгэр хабыылаах тахсыбыта, сйлэммитэ баар буолааччы.

Билии кэмэ ол-бу айаа сылдьар кутталлаах. Клн былдьаан ылыахтарын, тыыар туруохтарын дааны сп. Суонда дьиэтин тэлгээтиттэн тэлэийбэт санаалаах этэ. Ол гынан баран нрн Аргыылап тааас киллэрбитэ аатыран куораттаа, ээр-сэмээр Бэлиэрий хайдах сылдьарын бил уонна Кыычаны илдьэ таыс диэбитигэр рбтэ. Бэлиэрий хайдах баарар сылдьарыгар кини соччо кыаллыбат. Оо эрдэиттэн аатын туйаын хатарбыт баайы. Остуолтан быга илигиттэн Суонданы кии диэбэт этэ, клр оуунуу крр, кл рэрэ, мр. Кл-оонньуу оосторо. Кхсн чаачар саа онооунан батарыта ыттаына – ол суох, утуйа сыттаына муннугар сысыыр табаы куттаына – ол суох. Оройунан крбт бэдик. Аатын курдук бардам, баламат, дьэбир, тыйыс, харса-хабыра суох.

Суонда бээээ Испирдиэкэ дьиэтигэр сылдьан истибититтэн, кырдьыга, соччо курутуйбата: Бэлиэрийи, Испирдиэкэ оонньору эмиэ чыкаалар хаайбыттар . Бука, туох эмэ куааны оорон тбэспит ктрдэр буолуо ээ. Бэлиэрий нрн бэркэ тн сирэйдэнэн ааспыта. Аанньаа инньэ гымматах баайы ини. Оостубутугар тбээ сырыттын…

Суонда Кыычатын илдьэ иэр. Онтон ордук киниэхэ туох да наадата суох. Аргыылап оонньор обургу кэм т крн дьаайбыт. Бэлиэрий улахан буруйу оорбут буоллаына, бука, балтын дааны сгннхтэр суох этэ. Уонна кыргыыы кэмигэр кыыс оо куоракка араас алдьархайга тиксиэн сп. Тойоно ону билээхтээбэт, сэрэйээхтээбэт буолсу дуо? Кэбис, бу долгуннаах кэ-дьылга оо дьиэтигэр, харах анныгар олорбута ордук.