Ки?и биирдэ олорор

Кыыча барахсан ытыы сытар быыылаах. Оо мунаах хайдах гыннаына чгэйин бэйэтэ да билбэтэ буолуо. рэиттэн, доотторуттан арахсан айманнаа. Уонна ити Ылламнаах баайылар туппуттара-хаппыттара олус хабыра бэрт. Оннук буолбатаына эмиэ да сатаныа суох курдук этэ ээ. Итиччэ кии буолумматын хайыахтарай, клээтэхтэринэ эрэ табыллыах быыылааа. Суонда бу билигин срэн босхолоон кэбиэрэ эмиэ сатаммат. Эрэйдээх кэлгиэтэ слл да, тттр куоратыгар ыстаныа, ону эмиэ бохсоругар тиийиэ дуо? Оо, кэбис, ол кэриэтин маннык барбахтыы тххэ. Ырааттаына хайаан тннй – барсара эрэ хаалыа.

Ытыы сытаахтыыр. Суонда Кыычаны хомотон, санааратан, биир эмэ таммаы тэртэриэм, ону ааан ытатыам, уун суолу быа хороччу кэлгийэн хараын уутунан сууннарыам диэн хаан да санаабатаа. Хата: “Кинини атаастыыр, кмчлр кии мин лр стм буолуо, кинини хайа кыайарбынан бары куаантан, эрэйтэн, кыалаттан кмскм, бары алдьархайтан арааччылыам, кини рэ-кт сылдьарын туугар тыыммын дааны кэрэйиэм суоа”, – диирэ. Барахсаным сыыа бу барыта кини туугар, кини туатыгар ооулларын, Суонда киниэхэ наар тн, чгэйи эрэ баарарын йдрэ буоллар дуу! Тылынан инньэ диэн быааран биэриэин Суонда ол ким биэрбитинэн оннук сааран чуопчаарыаай. Айыы таара ханнык дьоллоохторго устар ууну сомоолуур уус тылы биэрэрэ эбитэй! Суонда сордоох биэс тылы да сатаан холбоон саарбат. Саарыан кэриэтин оорорун ордорор. Ону сорохтор ааргы, акаары дии саныыллар. Тылынан да тылыбыраабатар, кини кдй кхсн иигэр тугу барытын буара сылдьарын билбэттэр. Кинини оус курдук халы тириилээх, балык курдук тымныы хааннаах дии саныыллар. Кииэниттэн эрэ уйаас уйула, кииэниттэн эрэ итии хааннаах сыгынньах срэх киниэхэ баарын билбэттэр. Кии билэр буоллаына, ону арай Кыыча билиэн сп этэ. Кини эрэ. Баар, ону билэр буолан, хомойон, хоргутан, кэлэйэн, ити ытыы иээхтиирэ буолуо. Барахсан бээээ киээ крт моонньуттан кууа тсптэ ээ…

Суонда таырдьаттан киирэригэр кыыс кыра эрдэинэ “Суонтаа!..” диэбитинэн утары срэн далларыйан иэрин субу хараар кррг дылы гынна. Кыысчаан тбтн минньигэс сыта муннугар субу биллэн кэллэ. Устунан кини кээриитэ аыйан барда. “Ммэ, хоргутума даа, чыычааыам. Оо, олох кыалата арааы, кии йбэтэин-ахтыбатаын дааны оотторон эрдэин. Таара крр, мин маннык буолуон букатын баарбатаым. Кыыырыма даа, тоойуом…”

Суонда, кхс улам нксйэн, тбт улам санньыйдар санньыйан истэ…

Бу хам кэлгиллэн сытан Кыыча санаата бтннтэ кэннигэр. Кэннигэр – туманынан оргуйа хаалбыт куоракка, техникума, бииргэ рэнэр оолоругар. Кини трнэн тннбэт суолугар киирдэ быыылаах. Аата аны кинини ытарча ытыыттан ыыктара биллибэт. Манан рэнэн бппт буоллаына да боруок суох. Аргыылап оонньор дьахтар элбэх рэхтэнэрин сбл суохтаах. Итиэннэ кыыын коммунист, комсомол уйата куоракка ыытарын дааны кэрэйиээ. “Онон дьэ, бырааай, Якутскай! Бырааай, техникум! Бырааайдары, ыарыахтарым! Доотторум…” Ити эрээри бу балтараа сыл устатыгар кини соччо-бачча дооттордоммокко эрэ арахта дуу, тугуй? Кини соторутааыга диэри биир курска рэнэр оолорун доотторум диирэ. Тоо да оннук саныа суох этэй? Бииргэ рэнэрэ, бииргэ оонньуура, рэрэ, бииргэ лэлиирэ ээ. Онтуката сыыа эбит. Ону комсомольскай мунньах чгэйдик йдтт. Ол да буоллар, т да бэйэлэрин кэккэлэриттэн рбттэрин иин, Кыыча кинилэргэ стйбэт. Дьиинэн кинилэр спк гыннахтара дии. Баай дьадаыга, дьадаы баайга атас, доор буолуон сатаммат. Били этэллэригэр дылы, ааара крдьэх маа, ааара таара маа. Кинилэри иллэиннэрэн холбооттуур кс бу кн сиригэр суох. Кыыча – баай кыыа. стх кыыа. Ону кинилэр тоо итээйиэхтээхтэрий? Тоо эрэллээх доорунан ааыахтаахтарый? Спк рбккт, оолоор…

Оо, ол эрээри, оолоор, эиги сыыаыт ээ: Кыыча баай Аргыылаптан трбт, киниэхэ иитиллибит эрэ буруйдаах. Эиги тоо кини срээ тугу сблрн, санаата ханна салалларын билиэххитин баарбаккытый? Балтараа сыл эиги ортоутугар, эигини кытта биир олоунан олорон, эиги рэтэргитин рэтэн, эиги идеалгытыгар ууйуллан сылдьыбыта барыта киниэхэ суола суох ааспыта буолуо диигит дуо? Балтараа сыл кыыл Дьокуускай кл салгынынан тыыммыта, кини революционнай тыалларыгар эрчиллибитэ барыта суолтата суоа эбитэ буолуо дуо? Бастаан кннр интэриэиргээн, йдбкк ыарырата-ыарырата, кэлин улам умсугуйан, таттаран ааыталаабыт гс кинигэлэрэ – политграмота учебниктара, “Коммунистическай манифест”, Плеханов, Ленин, Крупская – сымыйанан хаыра ммэтэх, кырдьыкка ааас срэххэ ол барыта хайдах тиийиэхтэрэ суоай? “Оттон Томмот… Кини баай аймахха кыр , коммунизм идеятыгар муура суох бэриниитэ, пролетариат кыайыытыгар рдк итээлэ… Кини ол н, ол бэриниитин, ол итээлин миэхэ эмиэ биэрбитэ. Ону мин, аатыгар эрэ буолбакка, ис срэхпинэн ылыммыппын билэрэ. Ол иин миэхэ эрэнэрэ. Ити иин этэбин ээ мин, оолоор, эиги сыыстыгыт диэн. Мин эиги комсомольскай мунньахтан холдьохпут Аргыылабаыт буолбатахпын. Мин атыммын. Мин Томмот мэктиэлээбит Кыычатабын. Эигини кытта бииргэ саа олоххо, лэит дьон бары дьоллонор олохторугар дьулуар Кыычабын. Ону эиги киэр астыгыт. Сыыстардыгыт да, эиги буруйгут суох. Эиги ити курдук этиэхтээх этигит. Оччоо ким буруйдааый? Ким?..

Бгн мин рэхпэр тиийбэтим. Сарсын эмиэ суох буолуом. йн эмиэ. Сппт аатырыам. Онтон илин тахсыбытым ииллиэ. Ону эиги, бука, дьиктиргиэххит суоа. Баай кыыа, барыах кии, бардаа диэххит. сс “барбыт” диэххит суоа, “баай дьонугар крээбит” диэххит. Спк рбппт диэн революционнай сэргэххитин хайаныаххыт. Томмокко тууланар тылгыт сс ордук кырыктанара, киниэхэ сктэрэр буруйгут сс ордук ыарыыра чахчы…”

Кыыча, саа тааара сатаан ыырана-ыырана, кыаын муунан мхс сатаата да кэлгиирэ холкутуох быыыта биллибэт. Суонда саатар эргиллэн да крбт, соруйан кнн тнэри хайыан иэр. Чэ кэбис…

“Оо, Томмот, Томмот!.. Миигин итээйэин буруйга-сэмээ тиксэн эрдэи. Миигиттэн сылтаан доотторгуттан туора крлннэи. Крлл да турдаа. Мин эйиэхэ хаан дааны атын оолорго этэр эйээс тылбыттан ордугу эппэт, кинилэргэ мичээрдиирбиттэн атыннык мичээрдээбэт этим. Ол эрээри, итээй, срэим саамай кистэлэ муннугар эйиэхэ иститэн исти иэйии – кии кииэхэ тылынан сатаан эппэт иэйиитэ уйалана сылдьара. Эн миэхэ бары атын оолортон ураты эти. Эн Томмот эти. Эн истибэккэр, бэйэм дааны истибэппэр тн тээн мин эйиэхэ дьикти нарын тыллары этэрим. Эйигиттэн кистээн, бэл бэйэбиттэн дааны кистээн мин эйигин таптыыр харахпынан кррм. Эн мин Томмотум эти. Эн бэйэ ону билбэтэргин дааны. Бэл мин бэйэм бэйэбэр ону билиммэтэрбин дааны. Мэлдьитин. Куруутун. Суох, ити сымыйалаатым. Мэлдьитин буолбатах. Кэлин миэхэ ити курдук, мин эйигин кн, халлааны крхпттэн билэрим курдук санаа скээбитэ. Мин эйигин бастаан атын оолортон соччо араарбат этим. Былырыын, саа рэнэрбит саана, Томмот Чыычаахап да, Сэмэнчик Долгунуоп да миэхэ син биир курдуктара. Бэйи эрэ, туохтан сааланна этэй мин эйигин атын доотторгуттан арааран крр буолбутум? Туохтан? Кии кииэхэ сыыана уларыйара, киниэхэ саа иэйии скээинэ хайаан да туохтан эмэ сааланар трттэээ буолуо дуо? Билбэтим. Сороор, баар, суоа буолуо. Мккспэппин. Таммахха таммах эбиллэн, крлгэн быыты тоо ктрн кэриэтэ буолуо. Оттон эн биикки сыыаммытыгар, чопчута мин эйиэхэ сыыаммар, уларыйыы сааланыыта баара. Чахчы, баара. Бэйи, хайдах-хайдах буолла этэй?..”

Бастаан рэнэр кннэригэр техникума атын рэнээччилэртэн барыларыттан ойуччу турар блх скээбитэ. Ким да ону тэрийбэтээ, бэйэтэ дьаалатынан скээбитэ диэххэ сп. Онно мааны таастаах, эмис-тот сирэйдээх, кыанар дьон оолоро тмсбттэрэ. Уон биэс-алта уол, кыыс. Кыыча кинилэргэ сыстыан соччо дьулуспатар дааны, бэйэлэригэр ыыралларын, угуйалларын аанньа чугасаан хаалбыта. Кинилэртэн ураты ким да кинини бэйэтигэр кытыара сатаабат этэ. Ити блхх сыстыаат, Кыыча ньылбаарыччы тарааммыт, уос-тиис оостуммут мааны уолаттар-кыргыттар аныгы олоу, аныгы сууту-сокуону, быыыны-майгыны барытын срглээн, гэргээн сааынаалларын, сблээбэтэр да, кн ахсын истэригэр тиийбитэ. Кинилэр абырахтаах сиидэс ырбаахылаах, трк ыстааннаах, ынах этэрбэи бэллэччи анньыммыт тыаттан саа киирбит дьадаы оолору, ол оолор аалаларын, кэнэннэрин, нууччалыы млтхтрн, дорооболоору, баыыбалыыры да сатаабаттарыгар, тойон эрбэхтээх смйэлэринэн ыга тутан сыытыылларыгар тиийэ кл-элэк оостоллоро. Кырдьык, кинилэр симэнэ-киэргэнэ таналлара, дорообону-дыраастыйы да сатыыллара, имигэстик клллэрэ, тупсаайдык ыллыыллара, нууччалыы уулуу суккуйаллара, сахалыы сааралларын дааны саатыргыыллара.

Итилэр ортолоругар биир Пана диэн уол баара. Бл умнаын диэкиттэн. Бэрт сэниэ кии оото. Эппит-тыыммыт, кэлбит-барбыт сытыы уол. Ол уол Кыычаа иээниир идэлэммитэ. Кыыс ону трт чугааппат этэ. Кини рэнэр сылларыгар ол-бу ухаасыбайдаыыга аралдьыйбат кытаанах санаалааа. Былырыын, манайгы курска эрдэхтэринэ, ктп бырааынньыгын биэчэригэр, ол Пана айаар арыгы сыттаах кэлбитэ уонна Кыычаны кл барыах, сээкэйи сээргэиэх, кылааспытыгар киирэн олоруох диэн арахсыбакка эрэйдээбитэ. Кыыс крэнэ хааман куота сатаабыта. Табыллыбатаа. Уол адьас сымала курдуга. Томмот ол киээ дьууурунай эбит этэ: сиээр кыыл таастааа. Айаалыы сатаан Кыыча дьиэлииргэ быаарыммыта. Иккис мэндиэмэнтэн кирилиэинэн тэн эрдэинэ Пана ситэн харытыттан харбаабыта уонна э соспута. Кыыс, кыыытыттан ытамньыйа сыа-сыа, чирэкэчиспитэ. Уол кнэн кинини киилиии дуо: э ньылбы соон тааарбыта. Онуоха Томмот баар буола охсубута. Уолу санныттан эргилиннэри тардыбыта:

– Ыыт!

Пана, кыыы ыыппакка туран, Томмоту сэнээбиттии эттэн танары крбтэ, онтон аллараттан р крн тааарбыта.

– А эн кто такой? – диэн сиргэммиттии чараас уоун хаанньатан нууччалыы саарбыта. – Тебе какое дело? Она моя барышня. Понимаешь ли ты слово “барышня”? Ну, она моя девушка. Понятно? Ну тогда уходи. Прочь!

– Кини миэнэ да буолбатах, эйиэнэ да буолбатах, – Томмот тылларын биир-биир араартаан кытаанахтык эппитэ. – Кини – кии.

– Говорят тебе: уходи! Прочь отсюда, нищий, – Пана суоуранан тн тпптнэн дьохсооттоммута. – Ты по-онимаешь русский? Иль нет?

– Оттон эн маны йдгн дуо? – Томмот куттамматаа: ынан кэлбит Пана муннугар сутуругун лпптэ уонна кыыс харытын уол илиититтэн тл тардан ылбыта.

Анарааыта бабдьыгырыы тсптэ. Томмоту уолугуттан харбаан истиэнээ ыга аспыта:

– Я тебя проучу!

Томмот онуоха дааны улаханнык уолууйбатаа.

– Ыыт, – диэбитэ аргыый, киитин тарбахтарын биир-биир тттэн араартыы-араартыы.

Кыычаны ким да туппат этэ. Ол рднэн кини бу крэстэии тугунан бтэрин крр хамсаабакка турбута. Томмот уол илиитин араарара чугааабыта: икки эрэ тарбах ордубута. Тн босхолоотор эрэ киэр хаама туруо, крэстэии онон бт эбитэ буолуо. Ону баара Пана, илиитин сс да ыыктыбакка туран, садьыс гыммытыгар Томмот кэлтэгэй уолуктаах хара сатыын булууата хайдан маан ис ырбаахыта килбэйэ тсптэ. Дьэ онтон туох-ханнык буолбутун Кыыча кыайан йдбкк хаалбыта. Биирдэ крбтэ: Пана трт лабаата адаарыйбытынан кирилиэинэн аллара курулаабыта. Тэригэр уйан сирдэринэн охсуллубут быыылааа. Кирилиэс анныгар сыппахтыы тэн баран, таас ыйыыр сир диэки салбынаабыта. Онтон ыла кыыска чугааабат буолбута. Хаан эмэ кынчарыйан ылара уонна гэргээтэим оостон “комсомоллар барышнялара” диэн ааттыыра.

Томмот дааны биирдэ эмэтэ холуочук уолтан быыаабыттааым диэн ахтыбатаа, тлээх киилии туттубатаа. Кыыча буоллаына сарсыныгар баыыбалыырын оннугар хата тугун эрэ кмчлэттэрбит киилии с-саа буолан охсураламмыта:

– Махтаныа диэн ктэин дуу? Кураанаы ктэн эрэйдэнимэ. Нахааллары да, кмскэстэри да хайаларын баарар абааы крбн.

Томмот тугу дааны саарбатаа, кыыы йдбтхт крн эрэ кэбиспитэ. Дьиинэн ити Кыыча тыла эрэ этэ. Кырдьыгы эттэххэ, кини сити киээттэн ыла Томмоту атын оолортон барыларыттан арааран крр буолбута. Томмот аны кннр студент Чыычаахап эрэ буолбатаа, “били кинини холуочук Панаттан быыаабыт уолга”, “били киэбирисэ Пананы чгэй аайдык кээппит уолга” кубулуйбута. Итиэннэ ити “абааы крбн” диэбитэ эмиэ сымыйа. Чэ Пананы буоллун дааны. Оттон Томмоту абааы крр кэлиии дуо? Иигэр сбл санаабыта диэххэ сп. Ол кырдьыкка арыый чугас.