Ки?и биирдэ олорор
Шрифт:
– Ас! Ас! – Томмот хатыылаах кэлииккэни тэбиэлээтэ.
– Кссгн мчч туппуккун… Хэ-хэ-хэ!.. – олбуор иигэр клэн алларастыыр саа иилиннэ.
Томмот абатыгар биир кэм кэлииккэ аанын тэбиэлээн лаырата турда.
Эмискэ бр саа ктр бэйэлээх ыт сыабын халыгыраппытынан ойон кэлэн, кэлииккээ ртэ ыстаалыы-ыстаалыы, рэн баргыытаата.
Уол кыыытыгар иккитэ-стэ тэбиэлээн баран киэр хаамта.
Томмот, дьиэтигэр таарыйбакка, быа балыыаа тиийдэ. Копылову ыыттарда.
– Аа-а, Чычахов, – диэн мичээрдээбитинэн кэллэ анарааыта. – Хайа?
– Суох быыылаах. Дьиэлээх хааайын барбыта диир.
Копылов мичээрдээбитэ мэлис гынна.
– Ханна барбыт?
– Чуолкайын билбэтим. Дьиэлээх кии “ырыых-ыраах” диир. Бука, дойдулаатаа. Илин. Аммаа.
– Хайдах? Онно бандиттар…
– Уонна ханна барыай?..
– Даа… Кини иллэрээ киээ манна дежурнайдаабыта ээ.
Копылов, дьиибэргээн тбтн хамната-хамната, крдр устун бара турда.
Томмот Кыыча спптн хайдах дааны быаарыан билбэккэ эрэйдэннэ. Кыыс дойдутугар тахсыбыта кырдьык быыылаах. Атын барыах сирэ суох. Чэ сп, буоллун дааны. Ол гынан баран кини тоо онно тахсар? Оолор этэллэринии, баай кыыа буолан, баайдарга, рнэргэ тардыан дуо? Итини туох диэн утарыаххыный? Дойдулаабыт буолла дааны, “кырдьык, оннук эбит” диэн, ити этиини кытта сблээргэр тиийэин. Оччоо кини Кыыча туунан санаата барыта сымыйа, Кыыча быйыл, былырыын киниэхэ эппитэ, саарбыта барыта албын, кубулунуу буоларыгар тахсар. Оччоо Кыыча дьинээх дьнн кистэнэн сылдьар н, тыыраын кумуна туттубут кыыл, доор буолан кубулуммут ннээх стх эбит дии! Тугун срэй… Баарбатаы дааны иин, итиннигэр тахсар. рэин быраан рнэргэ крээбит баай кыыын атыннык хайдах ааттыаххыный?
Ити аата оолор Кыычаны комсомолга киирэ сатаабытын спк рбттэр. Томмоту “баай кыыыгар тбтн эргиттэрбит”, “кылаассабай сэргэин стэрбит” диэн спк эппиттэр… Ити сс кыра. Томмот доотторун утары барбыт танарааччы эбит. Кубулуммут ст комсомол кэккэтигэр киллэрэ сатаабыт танарааччы. Кинини итинтэн атыннык ааттыахха сатаммат. Ол эрээри…
“Оо, Кыыча, Кыыча, хайдаый ити?! Тттртн этэр биир дааны чахчы мэлигир эрээри, мин итини итээйиэхпин баарбаппын. Кии мэлдьитин баарарын, сблрн эрэ оорор буолбатах быыылаах. Баарбатарбын да, сырайга-харахха анньар чахчыттан ханна барыахпыный, итээйэрбэр тиийэбин. Кыыча, эн эппити барыта албын, сымыйа эбитэ буолуо дуо ама?”
Ити курдук араастык саныы сатаан, харааччы мунан баран, Томмот сарсыныгар киээлик ГПУ-га тиийдэ. Кини тоо онно тиийбитин бэйэтэ чопчу билбэт этэ. лэтин туунан кэпсэтиээри барбыта диэи, онно лээ киирэрин-киирбэтин сс быаарына илигэ. Кини бу мунаах-тэнээх кэмигэр аа кии тылын истиэн баарбыта. Ити баарбыт тгэнигэр Ойуурап, соччо-бачча билэ илик эрээри, биирдэ кэпсэтээт итээйэ, ытыктыы санаабыт Ойуураба йгэр кст тсптэ. Кини Кыыл Ыччат уулуссатынааы эргэ таас дьиээ, бадаа, ол иин кэлбитэ.
Ойуурап хоун аанын хатыы турар эбит.
– Аа-а, Чыычаахап! Кэлли дуу? чгэй! – диэтэ кини Томмоту крн. – Миэхэ ыксал наада суох ини? Оччоо сарсын сарсыарда кэлээр. Сп дуо?
Таырдьа бииргэ таыстылар.
– Чэ сарсыа диэри! – Ойуурап илиитин уунна.
Чыычаахап хамнаабакка турда.
– Кэпсэтэрдээх этим… – Томмот мух-мах буолан ботугураата. – Биир суолу…
– Уун соус кэпсэтии дуу?
– Соччо ууна суох да…
– Чэ миэхэ барыах. Ычча, бачча тымныыга таырдьа сэлээ туруохпут дуо? Кыбыстыма, кыбыстыма. Ойоо, оото суох чоро соотох киибин.
Бардылар. Хас да уулуссаны, хас да нэлэккэй олбуору быыта охсон аастылар. Ол тухары Ойуурап бараакатын саатыгар кыначчы соус туттан, саата суох дьулуруйан истэ. Аппа рдгэр баар эргэ уун субура дьиээ тиийдилэр. Хараа крдр ааан, илиилэрин иминэн харбыалаан, биир хоско киирдилэр. Ойуурап остуолу буккуйбахтаан чмэчини булан уматта.
– Дьэ сыгынньахтан… Ээ, кэбис, сыгынньахтаныма, – Ойуурап тута кннрннэ. – Ааты Томмот дии, бадаа? чгэй аат. Ол гынан баран Томмоту да иин тоуо. Дьиэбит дьыбардаах соус буолуохтаах, – инньэ диэтэр да бэйэтэ бараакатын устан ороо бырахта. – Бииги билигин билиитэбитин оттуохпут да, бып-бырылас буолуо. Хата эн ити чаанньыгы ылан, крдртэн уааттан уута баан киллэр.
Кырдьык, р-тр буолбата: билиитэ умайан тигинээтин кытта дьиэ иэ сылыйан барда. Томмот сонун, бэргээтин уулла. Бу кннэргэ ыар баттык оостубут суолун кэпсиэ эбит дааны, Ойуураба билиитэ итийэн эрэр муннугун икки илиитинэн быластыы кууан, тугу эрэ атыны санаан, аттыгар баар ыалдьытын дааны умнан, хос хараа муннугун одуулаан турда.
– Табаарыс Ойуурап… – диэтэ Томмот, саата суох кппэхтии тэн баран.
– Ээ? – киитэ хайыа тстэ, онтон э тыынна, ытыынан сирэйин ньылбы сотунна. – Дэлби томуппун. Кылабыыаа, – уонна ыалдьыта йдбтхт крбтгэр быаарар быыынан аргыый эбэн эттэ: – Сити
эн кэлиэ иннинэ аай Мэхээс Урчуусабы кмн киирдибит ээ. Чэкиии. Илин аналлаах сорудахтаах тахсыбыта. р ханна баарын биллэрбэтээ. Стэн хаалбыта. Бииги ону дьиктиргээбэтэхпит. Чэкиис сибэээ быстан хаалара сонун буолбатах. Кнтэн кн биллэрии ыытыа диэн кппппт. Онтубут бээээ киибит то лгн тиэйэн киллэрдилэр. Аммалыыр суол кытыытыгар хаарга кмллэн сытарыгар хаан аыы сылдьар сылгы рэ тбэспит. Ким, тоо, хаан лрбтэ биллибэт. Биллибэт да, биллиэ. Билиэхтээхпит. “Били” диэн баартыйа биигини бу лээ ыыппыта. Билбэккэ хаалларар бырааппыт суох…Ойуурап рэнэн хаалбычча, арааа, бэйэтэ да билбэтинэн сиэбиттэн хамсатын ылла, онтукатын айаар илдьэн иэн ситэ тиэрдибэккэ, ол курдук илиитигэр туппутунан хоун иигэр тргэн-тргэнник тттр-таары хаамта. Хас хардыытын аахтара сахсайбыт муоста маа э-аллара тэн хаачыраата. Оннук тиргиллимэхтээт, Ойуурап арыый уоскуйда быыылаах, хаамара улам бытааран барда. Бытаардар бытааран, кини аыыр иити кытары ол-бу кумааы, мал-сал крэ-лакы кыстаммыт остуолун аттыгар тохтоото уонна таа суох халы кинигэ илдьиркэйин, эргэ хаыат анныттан кх тастаах чараас кинигэни ылла.
– Аахпыты дуо маны, “Саха саатын”? Революция иннинээи саха литературатын сурунаалын? – Ойуурап, ол чараас кинигэни р уунан, Томмокко крдрд. – Суох?.. Дьэ сити. Мин эмиэ бэрт рдтэ крн аарбытым. Уонна умнубуппун. нрн Мэхээс аалбытыгар эрэ йдбтм. Итиэннэ дьэ трбт норуоккут остуоруйатын, култууратын билбэккит диэтэхтэринэ, ргэниэхпит турар. сс сахалыы култуураны аанньа билбэт эрээри, ол култуура хайдах сайдыахтааын туунан куолулуохпут ээ. Кыыыта баар: кии билиитэ т татым, чычаас дааны, соччонон ордук куолуут, билээимсик буолар идэлээх. Оттон Мэхээс Урчуусап, бэйэтин саастыыларыттан барыларыттан киэ, дири билиилээх эрээри, барыларынааар сэмэйдик, килбиктик туттан сылдьара. Арай хооон аахтаына эрэ уларыйара. Хараа уоттанара, тыла- сытыырхайара. нр, илин тахсыан иннинэ, манна сылдьан Алампадьыыс Соппуруонап “Трбт дойду” диэн суруйуутун аахта ээ. Бу сурунаалга бэчээттэммити. Бу баар… – Ойуурап сурунаал лиистэрин арыйталаата уонна тохтуу тстэ. – Кр, бу… “лбт кии буор тгээр сытарын курдук, мин трбт аан ийэ дойдум халы хаарынан саата суох сабыллан сытар… Срктээх рэим снэ лгэр мууунан сллбэт гына сгээрдэнэн турар… Хара тыам халы лгэр хаар бэргээнэн хаппахтанан турар… Буруолаах балааа, модун тымныы бохсон, боростуой дьон бука бары бокуйан сыталлар… й кэ млтн, хараа балааа харахтарын уута, хара былыт курдук, хаайа хаампыт. Ырыа ыллыахха дуу? Ким ыллыай? Ыллаабыт да иин, ырыа ынчык буолан ынырыктанан ииллэр!..” Бу 1912 сыллаахха суруллубут айымньы. Ити Соппуруонап ыраахтааы саанааы Саха сирин ойуулуур. “рээ суох, дьннэн мк, т быыыга тиксибэтэх, этэ ыалдьарын ынчыгынан ырыалыыр ыччат дьонноох Ийэ дойдуом! Тиллиэ! Кллэниэ! Кр!..” Кэбис, букатын сатаан аахпаппын. Мэхээс нрн адьас ис-ииттэн имэирэн аахпыта. Бу тмк строкалары: “Ким урут турбут, улаханнык дьоллоох олох туун туойу, йэ тухары ктн турбут лгэри ргт!” – диэн ааан хабылыннаран баран, илиитин р анньан турара харахпар субу баар. Алампадьыыс Соппуруонап билигин Бэппэлээйэби утары сэриигэ тахсыахтаах Саха норуодунай-рблссннэй этэрээтин тэрийсэ сылдьар. Мин кинилиин мунньахтарга эин тбэсиэн хам-тм крсччбн. Мэхээс крсбн да симиттэн кэпсэппэппин диирэ. Талаана улаханын ср. “Миэхэ сатаатар кини талаанын уон гыммыт биирэ баар буоллар”, – диэхтиирэ. Кистээн хооон суруйара. Сэрии бттэинэ соуруу рэнэ барыан, суруйааччы буолуон баарара. Арахсар киээбитигэр биир эмэ хоооуна аах диэбиппин ылымматаа. Хаайбытым бэрдин иин: “Чэ иэс баай, тннн кэллэхпинэ, ааыаым” – диэбитэ. Уонна ити сурунаалын уларсан хаалларбыта, – Ойуурап “Саха саатын” сабан остуолга уурда уонна ытыынан бигээн имэрийэ турда. – Мэхээс орто дойдуга олох олорон аастаа ити. “Куттала суох лэлээх” куппуу…
Томмот ити кэнники тыллар кинини хаарыйалларын йдт. Кини ити тыллары ГПУ-га чуо туулаан эппэтэин, кутталлаах сиргэ барыан баарарын эрэ эппитин быаарыан санаан иэн тохтоото: эргитэн йдн крдхх, син биир итинник иэиллэн тахсар эбит. Итиэннэ урут этиллибит тылы билигин кэлэн млртэ сатаан да диэн.
Билиитээ чаанньык оргуйан хаппаа ллээлээтэ.
Ойуурап чаанньыгы кытыыга тарта. Онон-манан кырыаран туртайбыт муннукка сыстыбыт долбууру хасыан хара килиэп кууоктарын, буспут эт тооромосторун булаттаата. Остуолун малын-салын ааар ттгэр хаыйан, онтукаларын аалан уурталаата итиэннэ, кыначчы соус туттан одуулаан турбахтыы тээт, крдргэ “тирк” гынна. р-тр буолбата, кыра тэриэлкээ арыы кэрчигэ илдьэ тнннэ. “Ыалларыттан ылла быыылаах”, – дии санаата Томмот. Кх ылтаын куруусканы, кырыылаах таас ыстакааны истэрин-тастарын рбэхтээн, танары сахсыйталаан остуолга уурталаата.